1алин васт сочинение на чеченском языке

Урок чеченской литературы 10 класс 1. Гайсултанов «Александр Чеченский»

Нохчийн литературан йиллина урок

Урокан тема: 1812-чу шеран т1еман турпалхочун инаррла-майоран Александр Чеченскин васт.

1алашо: 1. Повестан хилламашках1ула коьртачу турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.

2. Вайн заманан кегийрхой, шийттачу турпалхойх масалла а оьцуш г1иллакх-оьздангаллица кхиор.

3. Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.

Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.

Тахана вай д1ахьур ю литературан йиллина урок.

18-19 б1ешарахь паччахьан эскарша нохчийн ярташ ягочу хенахь, 1ожалла ца хиларна. Дийна дисира масех нохчийн бер. Цара Россиин исторехь йовр йоцу лар йитина. Нохчийн доьзалшкахь ца кхиина уьш.Вайн г1иллакх- оьздангалла йовза аьтто ца хила церан. Амма кхиъначул т1аьхьа самаяьлла хила церан синоьздангаллин мехалла. Цхьа жоьпаллин киртиг т1ех1оьттича нохчашна юккъехь 1ийначу нохчаша санна къастош хила цара шайн т1ех1оьттинарг. Иштта болчарехь йоккхае со, церан нохчаллех даггара дозалла до ас.

Кутузов ( иза кресло-г1анта т1е хууш)

Давыдов: – Хьан сийлалла, бехк ца биллар доьху оха, х1окху бедарца хьайна хьалха х1иттарна

Давыдов:- Оха ца г1овтийна адамаш, мостаг1чуьнга болчу цабезамо г1овтийна уьш.

Хьан кхайкхамна берриш ахархой г1еттина. Ткъа оха царна луш долу герз мостаг1чуьнгара схьадоккхуш дерг ду. Бекх ца биллар доьху, хьан сийлалла, леррина омра доцуш оха иза дарна.

Кутузов: – х1умма дай! Х1умма дац! Омра кхачаре хоьжуш 1ен хан ма яц вайна. Даймохк к1елхьарбаккха беза х1ораммо.

Кутузов :–Чеченскига – Чергазийн мотт хаьий хьуна?

Кутузов – суна хазарца, хьуна ц1е тиллинарг Раевский Николай Николаевич ву-кх? Со воккхаве Николай Николаевичах, т1еэцна к1ант цуьнан иштта хиларх.!

Хьехархо : Вайн хьалха исбаьхьа х1оттийначу суьрта т1ехь берш бевзарий шуна? Муьлхачу произведенера бара и турпалхой.

Дешархо: 1умар Гайсултановн « Александр Чеченский» повестан турпалхой бу уьш. Фельдмаршал Кутузов, Денис Давыдов, Александр Чеченский.

Хьехархо : Х1инца вай къастош ерг муьлха произведени ю-м хиира вайна.Ткъа урокан ц1е муха хир ю аьлла хета шуна.

Дешархо: вай вуьйцу турпалхо Александр Чеченский хилча, урокан ц1е Александр Чеченскийн васт хир ду аьлла хета суна.

Дешархо: Аса юьйцур Ахьмад Сулеймановн стихотворении « Къонахчун дош»

Хьехархо: дела реза хуьлда. Дика кечам бина ахь.

Дешархоша рог1аллица д1адоьшу кицанаш

— Даймохк безаш воцург къонах вац

-Яхь йоцу к1ант Даймахкана хьакъ вац.

— Ша вина, кхиъна Даймохк мел хьоме, мел мерза, мел сийлахь бу яхь йолчу к1антана

-Майра хиларх ца олу стагах къонах ву.Адамашна пайдехь волчух олу дика къонах.

-Къонахчун ц1е халкъо йоккху. Ша шен ц1е яккхарх къонах ца хуьлу.

-Стаг шен дешан да хила веза. Шен дешан да воцург къонах ца хилла я хир вац.

-Вуьззина къонах цкъа а шен бала балхош вац

Мила ву «Александр Чеченский» повестан автор.? Х1ун хиламаш бу цу т1ехь буьйцуш?

— х1инца аша шайн тобанан ц1е тилла еза ( къонах, яхь, дахар,маршо) Х1ора тобанна луш т1едиллар ду ( бека мукъам) 1.* Дешнашца А.Чеченскин куц-кеп х1оттадар

*А. Чеченскин жималлех лаьцна дийцар

*Йийсар вича цуьнан кхолламех лаьцна

*А.Чеченскин шен Даймехка цахиллачу уьйрах лаьцна

(И кхочушдан 3 минот хан ю )

Хьехархо :.Ойлаяй алийша муьлхачу синмехаллаша г1о дина 1алин?(ЯХЬ, къонахалла,оьздангалла,г1иллакх, майралла, доьналла,хьекъал)

2.Синквейн ялае шайн тобанна тиллинчу ц1арна (бека мукъам)

Хьосту, 1ехаво, чиэхаво

Дахар – сатийсаман денош

Вазво, сий айадо,лакхавоккху

Къонах- сийлахь ц1е

Хазво, толаво, эшаво

Нанас дена ма волда яхь йоцу к1ант

Сий-къонахчун аг1о ю.

Х1ора тобанна луш шолг1а т1едиллар ду ( мукъам бека) * Дешнашца А.Чеченскин куц-кеп х1оттадар

*А.Чеченскин жималлех лаьцна дийцар

*Йийсар вича цуьнан кхолламех лаьцна

*А.Чеченскин шен Даймехкаца хиллачу уьйрах лаьцна

И кхочушдан 3 минот хан ю

5. Повестехь шайна хазахеттачу меттигах лаьцна дуьйцур дарий аш?. Хьехархо: цхьана философа аьлла « Адамегара дерриг схьадаккхалур ду,цхьаъ доцург-маршоне болу лаам. Иштта дан а ду иза. Цуьнан масалла ду Александр Чеченскин дахар. И маршо шен цхьанна езна ца 1аш, шен гонах болчарна а еза цунна. И бахьана долуш шен крепостой парг1атбаха лаьа цунна, амма 1едалан гергахь и нийса хир доцийла хаьа, шен далучу аг1ор къехошна г1о до цо.

Слайд гайтар (иэс Александр чеченский)

Тем боцуш, майра, каде, доьналла долуш,

массара а билгалйохуш ю.

Нохчийн шайн Даймахкаца йолу уьйр а ю шатайпана к1орггера маь1на долуш.

Брокгаузан а, Ефропан а энциклопедический словарь.

1.Жимачалу дег1ахь, т1едаьлла меран дукъ, малхо-мохо ягийна юьхь,хьалахьаьвзина 1аьржа кегий мекхаш, 1аьржа б1аьрг- ц1оцкъам., майра хьажар, алунах къега б1аьргаш.

3.Майра, т1ахъаьлла хиларна, х1уманна б1окъажор боцуш хиларо везало 1али Николай Раевскийна. Цо цунна Александр олий ц1е туьллу, иза дуьненна вевзаш волу Александр Македонский санна г1араваьлла т1емало хиларе додохуш. Лаккхара йоза-дешар а, т1еман говзалла а караерзийра Александра. Николай Раевскийца Г1изларехь д1адолийра б1аьхойн г1уллакх. Ца дезаделира шен Даймахкахь т1ом бар. Кхечу эскаре ваккхар доьхуш рапорт язйира цо. Дукха хан ялале, йоккхачу шина паччахьан – Россин а, Францин а юкъаметтигаш телхира. Александр Чеченский уггар чолхечу, кхерамечу меттигашкахь хуьлу. Т1амехь т1ех майра хиларна Кутузовс лоруш хилла Александр. Чинехь лакхавоккху иза. Денис Давыдовца партизански отрядехь майра лета иза. Т1еман говзалла хила ца 1аш, ша дипломат вуй хаийтира цо, цхьа топ ца кхуссуш схьалецира масех г1ала а.

Источник

ГАЙСУЛТАНОВ IУМАР (1920 – 1980)

Нохчийн литературехь билггал йолу меттиг дIалоцуш ю Гайсултанов Iумаран кхолларалла. Коьрта долчу декъана берашна, кегийрхошна лерина яра цуьнан дуьххьарлера произведенеш. Нохчийн литературехь шен исбаьхьаллин произведенеш леррина берашна, кегийрхошна язъечу яздархойх хьалхарниг вара иза. ХХ бIешеран 50–80 шерашкахь нохчийн а, оьрсийн а меттанашкахь кест-кестта арайовлура яздархочун произведенеш.

Гайсултнов Iумар вина 1920 шарахь Шелахь ахархочун Эдалсолтин доьзалехь. Iумаран денана Себибат нохчийн барта дийцарш, туьйранаш хууш хилла. Шена дукхавезачу кIентан кIантана жимчу Iумарна дуьйцуш хилла цо нохчийн къоман туьйранаш. Денанас дийцинчу туьйранашка чIогIа хазахеташ ладегIна ша, хIетахь нохчийн исбаьхьаллин даше бахана безам бу аьлла хета шена литературе шен шовкъ кхоьллинарг, олура Гайсултанов Iумара.

Юьртара школа чекхъяьккхинчул тIаьхьа, 1936-чу шарахь, Грозненски рабфаке деша вахна Гайсултанов Iумар. Дика доьшуш чекхъяьккхина рабфак. Дукха хан ялале Сийлахь-боккха Даймехкан тIом болабелла. ТIаме а вахна Гайсултанов Iумар, 1941–1943 шерашкахь эскарехь хилла иза.

Нохчийн къам махках даьккхинчу хенахь, 1944-1957 шерашкахь, Киргизехь финансови органашкахь белхаш бина цо. Даймахка цIа вирзича, кхидIа а дешна: чекхъяьккхина Нохч-ГIалгIайн педагогически институтан историко-филологически факультетан оьрсийн меттан, литературин, нохчийн меттан, литературин отделении. 1958 шарахь дуьйна хаддаза Нохч-ГIалгIайн книжни издательствехь дешаран книгаш арахоьцучу отделехь лакхарчу редакторан болх беш вара.

Гайсултанов Iумар яздан волавелла дIадаханчу бIешеран 40-га шераш юккъе даханчу хенахь. Шен дуьххьрлерчу произведениийн рукописаш цо еша луш хилла лингвист, литературовед волчу Мальсагов Дошлукога. ХIетахь Киргизски университетан оьрсийн меттан кафедрин доцент хилла Мальсагов Дошлуко. Лаккхара говзалла йолу Iилманча Мальсагов Дошлуко, вай цIадирзинчул тIаьхьа Нохч-ГIалгIайн пачхьалкхан унивеситетехь профессор вара. Цо гIо дина волалуш волчу яздархочунна литературин болх караберзорехь. Гайсултанов Iумара цунна баркалла аларца хьахайора и хан.

Гайсултанов Iумаран дуьххьарлера книга “Болат-ГIала йожар” араяьлла 1959 шарахь Соьлжа-ГIалахь. Шен цIарах книга йолу повесть а, дийцарш а ду цу тIехь зорбатоьхна. Шира хенахьлерчу нохчийн дахарера гуллакхаш ду “Болат-ГIала йожар” повестан чулацамехь. Дика тIеийцира книгашъешархоша Гайсултанов Iумаран хьалхара книга. Яздархочун кхиам лерира иза критико а.

Нохчийн халкъан барта кхоллараллин буха тIехь язйина хеталуш ю «Болат-ГIала йожар» повесть. Халкъан дукха хьалха хиллачу дахарх долчу барта дийцарех пайдаоьцуш язйина ю иза. Шен повесть тIехь автора гайтина хьалхалерчу заманахь, ширачу хенахь хилла вайнехан дахар, хIетахь адамийн хилла юкъаметтигаш, гIиллакх-амалш, церан Iер-дахарехь Iитталуш хилла гIуллакхаш. Цу тIехь билгалдолу, муха хилла хьалхалерчу заманахь маьршачу адамийн дахар, хIун халонаш лайна цара, муьлш хилла церан доттагIий а, мостагIий а. Яздархочунна оцу хенахьлерчу адамийн гIиллакх-амалш а, дахар а довзарехь гIо дина халкъан барта кхолларалла евзаш хиларо, ширачу дийцарех пайдаэцаро. Повесть йоьшуш вайна го нуьцкъалчу адамийн васташ, паргIатчу дахарехьа къийсам латточу халкъан доьналла, вайна девза тайп-тайпанчу къаьмнех болчу дикачу кIентийн вовшашца долу тешаме доттагIалла, цхьабарт болуш гIевттинчу маьршачу наха шайн мостагIий эшош хиларан хьелаш.

Яздархочо леррина гойту повестан турпалхой, церан гIиллакхаш, духар, лелар: Iаьржачу кхакханан месала куйнаш, логе кхаччалц долу ветанаш дIа а доьхкина йолу цIахь дечу кIадинах тегна гIовталш, пезагаш тIехула кога юьйхина, кIеда ча чу а диллина, наьIаран мачаш, гIовталшна тIехула дихкинчу доьхкарех кхозуш еха шаьлтанаш. Иштта духар а дуьйхина волу воккха ши стаг Нажий, Цицкий кхайкхина луларчу юьрта воьдуш ву. Шайн уггаре кегийчарах цхьацца бер Лечий, Кхокхий а ду цу шиммо шайца дуьгуш. Дуьне хаздеш, Iалам самадоккхуш йогIуш йолчу бIаьстенан дезде тIекхачарна, иза даздеш дакъалаца хьошалгIа кхайкхина воьдуш ву воккха ши стаг. Повесть тIехь къеггина гайтина оцу ширачу заманахь дезде тIедеача, я цхьа вон-дика Iоттаделча, адамаша беш хилла лерамаш.

Талорхоша, тешнабехкаца тIехьашха тIелетта, воккха ши стаг Нажий, Цицкий охьа а тоьхна, куьйгаш дихкина йийсардира. Изза дира Нажин кIантана Лечина а. «Буьрсачу лаьмнашкарчу буьрсачу Болат-ГIала дIадигира талорхоша йийсарш». ГIалин дайша-талорхоша, шайна къар ца велча, Нажий, Цицкий кIоргачу Iин чу кхоьссина, Леча Гуьржех а вигина воьхкина. Юьхьанца гуьржийн цхьана элан жа дажош хилла Леча, цул тIаьхьа реми тIе хIоттийна. Цигахь ялх шо доккхуш, ша санна болчарна юккъехь накъостий а карийна, мелла а дуьне, адам а девзаш, лата а Iемаш, анддаваьлла Леча. Леча а, цуьнан накъост гуьржи Хвичо а, даим бохург санна, цхьаьна гойту повесть тIехь. И шиъ цхьабарт болуш, вовшашна чу садиллина, вовшийн чIогIа терго еш хилар гайтина яздархочо. Цу шиннан ойланаш хьанал ю, Iалашонаш беркате ю. Оцу некъа тIехь чIагIвала, шайн Iалашонаш кхочушъян цу шинна гIо до воккхачу стага Иагос. Иаго шина кIентан терго еш хилл, цо бийцина Лечина даймахка боьду некъ, хьехар а дина, вада аьтто а баьккхина, ваккха ма-веззара новкъа ваьккхира Иагос ши кIант. Лечин а, Хвичон а хьуьнарш кхиарехь, цу шиннийн гIиллакх-оьздангалла кхиарехь мехала хилла, ши кIант эла волчохь волуш, Иагос церан бина тергам.

Лечас чIагIо йинера Болат-Галарчу талорхошца тIом латто. Кхуьнан юьртахоша а сацам бинера: «дийнахь а, буса а саццаза, бохийна дIабаххалц, Болат-ГIаларчаьрца тIом латто, церан бен, лаьттина меттиг ца юьтуш, бохийна дIабаккха». Болат-ГIалара талорхой тIаьхьа-тIаьхьа нахана даккхий зенаш деш чIогIа зуламе бевллера, уьш боха а бина, церан гIала йожийча бен адамаш паргIат дехар дацара. Лечас а, цуьнан накъосташа а воккхачу стеган Чалин куьйгаллица говза а, майра а тIелатарца паргIат бехира йийсарехь латтийнарш, эшийра талорхой, йожийра церан туш хилла лаьттина Болат-ГIала.

ЦIеначу маттаца, исбаьхьаллин сурт хIоттош, язйина ю повесть. Талорхоша йийсар а дина, «хьалхаваьлла куьйгаш дихкина воккха ши стаг а, юххе хIоьттина йоьлхуш йогIуш Кхокха а йолуш», и турпалхой дIабигар гайтинчул тIаьхьа, автора боху: «Новкъахь Кхокхас даьхна зезагаш охьакхиссинчохь дисира, маргIал а делла». Зезагаш адамийн дахарехь а, Iаламехь а сирланиг, хазаниг, исбаьхьниг шайца дозаделла хуьлуш ду, цара бIаьрг белабо, самукъане во. Ткъа зулам дикачунна дуьхьал ду, цо диканиг, сирланиг дохадо, хIаллакдо. Кхузахь маргIалделла зезагаш ша-тайпа метафора ю, цо кхин а чIагIдеш санна хетало талорхоша дина долу зулам. Иштта меттигаш алссам а ю повесть тIехь.

Шайн маьIна ду повесть тIехь Iаламан суртий а. Йоккхачу исбаьхьаллица кхоьллина долу и буьрса Iаламан сурташ а хьалхалерчу хенахь хиллачу адамийн буьрсачу дахарца цхьаьнадогIуш ду.

Маьршачу халкъо Iазап ца лов, цо шена паргIато йоккху, цо эшабо муьлхха а мостагIий. Халчу хенахь халкъана хьалха бовлу дика кIентий, цара халкъ вовшахтуху паргIатонехьа болчу къийсамна, толаме кхачадо. Иштта ду «Болат-ГIала йожар» повестан коьрта маьIна.

1960 шарахь араяьлла яздархочун шолгIа книга “Кавказан лаьмнашкахь”. Дийцарш дара цу тIехь зорбатоьхна. Кхин ши шо даьлча зорбатоьхна “Сема лергаш” цIе йолу дийцарийн книга. Царна тIаьххье араевлла керла книгаш “Къийсаман новкъахь” (1963), “Керлачу дахаре”(1964), “Тешаме доттагI” (1965). Оцу произведенийн коьрта тема берийн, кегийрхойн дахар дара, церан уьйраш, лехамаш бу авторан тидамехь. Шен турпалхойн ойланаш, гIиллакхаш, гуллакхаш говза гайтина яздархочо, берийн психологица догIуш ду цо кхоьллина исбаьхьаллин васташ, сурташ. Гайсултанов Iумара и книгаш берашна, кегийрхошна лерина ю. Иза нохчийн литературехь керла дара. Яздархочо шен ерриге кхолларалла берашна лерина хилар къоман литературехь даьржина дацара, оцу гIуллакхехь Гайсултанов Iумар хьалхарниг ву.

Москвахь «Детская литература» издательствехь 1965 шарахь арахоьцу оьрсийн матте а яьккхина «Iаьрби» це йолу повесть. Украинийн маттахь а араяьлла «Iаьрби» повесть. Цул таьхьа, Соьлжа-ГIалахь нохчийн а, оьрсийн а меттанашкахь зорбатоьхна «Массарна а боьлийла малх» повесть а. Нальчикехь 1969 шарахь берийн литературин хьокъехь хиллачу совещанехь Къилбаседа Кавказехь тIаьххьарчу шерашкахь берашна арахецначу произведенешна юкъахь тоьллачех лерина Гайсултанов Iумаран «Массарна а боьлийла малх». Молдаванийн маттахь а арахецна и повесть.

Масех басня а ю Гайсултанов Iумаран кхоллараллехь. Царах ю «Барзо амал ца хуьйцу», «Кхо стуй, борззий» цIерш йолу баснеш. Дукха хьолахь баснешкахь, уьш дIайолалуш я чекхйолуш даладой авторера дешнаш хуьлу. Оцу дешнашкахь къеггина билгалдолу баснин коьрта маьIна. Амма и коьрта маьIна шайца гучудолу авторан дешнаш доцуш а хуьлу баснеш. Ишттачарах ю «Кхо стуй, борзий» басня. Оцу тайпанчу баснин маьIна а, цо луш болу кхетам а цуьнан чулацамца билгалболу. Борз басни тIехь мекарло йолуш гайтина, цо шен ямартан Iалашо мекарлонца кхочушйо. Барт болуш цхьаьна болчу кхаа старна дуьхьал ца ялало борз, цундела барт бохийна цхьацца а дохий, хIаллакдо цо стерчий. Вовшашна юкъара барт боьхча, хIаллакхилира кхоь а сту. Юьхьанца кхаа стеран цхьабарт болчу хенахь царна цуьрриг а кхераме яцара борз. Гуттара уьш бертахь хиллехьара, вовшийн лардеш, Iалашдеш, берзан эладитане ла а ца доьгIуш леллехьара хIаллакьхир дацара. Авторан шегара жамI дар доцуш, баснин текстехь гучудолу маьIна.

Нохчийн Республикин тайнигин театрехь еххачу хенахь кхиамца х1иттийна яздархочун пьесаш «Турпал», «Лечарчий», «Дашо бIар», «Хьуьнхара цIа».

Гайсултанов Iумаран «Малика», «Мила ву хьо?» повесташ яздархочун кхоллараллехь керла агIо яра. “Малика” повестан коьрта турпалхо – нохчийн къона зуда Малика библиотекарь йолчуьра дIа а яьлла, юьртабахаме балха йоьду. Къинхьегамехь, юкъараллин дахарехь дакъалацаран Iалашо ю цуьнан. Шен нийсархошца цхьаьна юьртабахам дебош ю иза. ХIайттараллица вовшахтуху Маликас шен звенон болх, кхечаьрца йоьхье бевлича, толам боккху цуьнан звенон декъашхоша.

Малика къинхьегамехь гайтарца цхьаьна цуьнан синхаамаш, безам, ойла гайтина яздархочо. Маликин оьзда васт цуьнан хьаналчу къинхьегамехь, цуьнан адамашца йолчу дог-ойланца, цо шена хьалха хIиттош йолу Iалашонаш гайтарца, уьш кхочушъярехь цо дечу гIуллакхашца билгалдаьккхина автора.

Повестан персонажех хIора а шен сибат-аматца, кхечарах къаьсташ йолчу амалца, шен меттан башхаллашца вовшех къаьсташ ю.

Шен хенахьлерчу юьртабахаман проблематика ю яздархочо “Малика” повестехь къастийнарг.

«Мила ву хьо?» шина книгех лаьтташ йоккха повесть ю. Кегийчу нехан васташ кхоьллина яздархочо, церан дахаран Iалашонаш, лехамаш гайтина. Замано дахьаш долу керланиг, беркатениг чIагIдеш, новкъарло еш долчуьнца къийсам латтош кхуьуш бу кегийрхой.

1974 шарахь зорбанера араяьлла Гайсултанов Iумара исторехь хиллачийн буха тIехь язйина повесть “Александр Чеченский”. Исторически тема ойу автора шен керлачу произведенехь. Паччахьан Iедало колониальни Iалашонаш кхочушъеш Кавказехь тIом латтийначу хенахь а оьрсийн прогрессивни нехан нохчашца хилла беркате юкъаметтигаш гойту автора шен повестехь. А. С. Пушкина бовхачу безамца вийцинчу Николай Раевскийс тIе а лаьцна, кхиийначу нохчочун Александр Чеченскийн кхоллам гойтуш ю повесть. Нохчийчуьра тIеман алонгара дIавигина кIант Н. Раевскийн доьзалехь кхиъна. Московски университет чекх а яьккхина, лакхара образовани а, культура а йолуш волчу Александр Чеченскийс шен хенан тIеман говзалла караерзийра. Инарла-маойра чине кхечира иза. ТIамехь тIехмайралла, хьуьнарш гайтарна коьртакомандующий М. И. Кутузов а лерам болуш хилла Александр Чеченскийга. Оьрсийн поэт а, тIемало а волчу Денис Давыдовс а дуккха а диканиг яздина шеца партизански отрядехь хиллачу Александр Чеченскийх лаьцна.

Дуккха а исторически хиламаш чулоцуш ю повесть. Уьш авторна эшна шен турпалхочун дахар а, цуьнан амал кхиаран хьелаш а кIорггера довзийтархьама.

БерхIитталгIачу бIешеран шолгIа эхе юкъал тIехъяьллачу хенахь Алдара Ушурма коьртехь а волуш нохчийн а, Къилбаседа Кавказан кхидолу къаьмнаш а паччахьан эскаршна дуьхьал шайн паргIато ларъеш гIовттар гойтуш дIайолало повесть. Говзачу исбаьхьаллин кепехь гайтина произведени тIехь и исторически бакъдерш. Повестан композици чолхе а йоцуш, турпалхойн васташ дика гойтуш а, автора идея къеггина билгалйоккхуш а ю. Кавказера, Россехара я Францера хиламаш буьйцуш а бакъдолчунна тIера ца волу автор. Произведени тIехь ша гойтуш долу гIуллакхаш яздархочо кIорггера теллина хилар хаало книга йоьшуш. Халкъан патриотизм, майралла билгалйолучу сурташца, говза кхоьллинчу исбаьхьаллин васташкахь гайтина 1812–1814 шерашкахьлерчу Даймехкан тIамехь оьрсийн халкъо Наполеонан эскарш эша а дина, Даймохк паргIатбаккхар. Оцу тIамехь къаьсттина билгалдевлла долу Александ Чеченскийн бIаьхочун хьуьнарш хьакъдоллучу исбаьхьаллин басаршца гучудаьхна яздархочо. Амма цо тоам ца бина шен турпалхочун бIаьхаллин хьуьнарш дийцарх, цуьнан васт дуьззина кхоьллина автора. Повестехь вайна гайтина Александр Чеченскийн ойланаш, цуьнан цIена безам, йовха доттагIаллин уьйраш, даймахкана, халкъана иза хьанал хилар. Ша вина меттиг, дай баьхна мохк – Нохчийчоь дагаеъча, цуьнан дог дуткъадалар хаало вайна. И дерриге а яздархочо кхочушдина дагах хьакхалуш долчу исбаьхьаллин васташца, сурташца. Говза язйинчу произведенин билгалонаш ю уьш.

Повестан хиламаш 1816 шарца чекхбовлу, амма эпилогехь автора хаийтина шен турпалхочун кхидIа хиллачу дахарх дерг а.

Нохчийн исторически прозехь дикачарах ю “Александр Чеченский” повесть. Кхоллараллин таронаш яккхий йолуш вара Гайсултанов Iумар. Яздархочун кхолларалла берийн, кегийрхойн литература кхиарехь мехала яра. Цуьнан произведенеш хIинца а школашкахь, вузашкахь Iамош ю.

Гайсултанов Iумар кхелхина 1980 шеран 1-чу февралехь Соьлжа-ГIалахь.

Гайсултанов Iумаран произведенеш

НОХЧИЙН МАТТАХЬ
Болат-гIала йожар. Повесть, дийцарш. Грозный, 1959.
Кавказан лаьмнашкахь. Дийцарш. Грозный, 1960.
Сема лергаш. Дийцарш. грозный, 1962.
Къийсаман новкъахь. Повесть. Грозный, 1963.
Керлачу дахаре. Повесть. Грозный, 1964.
Тешаме доттагI. Дийцарш. Грозный, 1965.
Малика. Повесть. Грозный, 1966.
Массарна а боьлийла малх. Повесть. Грозный, 1967.
Болат-ГIала йожар. Повесть// Орга. «Орга» журналан библиотека. 2003. № 4 (5).

ОЬРСИЙН МАТТАХЬ
Арби. Повесть. М., 1965.
Пусть солнце смеется всем. Повесть. Грозный, 1968.
Избранное. Александр Чеченский. Повесть. М., 2009.

Источник

: 1812-чу шеран т1еман турпалхочун инаррла-майоран Александр Чеченскин васт.

Нохчийн литературан йиллина урок

Урокан тема: 1812-чу шеран т1еман турпалхочун инаррла-майоран Александр Чеченскин васт.

1алашо: 1. Повестан хилламашках1ула коьртачу турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.

2. Вайн заманан кегийрхой, шийттачу турпалхойх масалла а оьцуш г1иллакх-оьздангаллица кхиор.

3. Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.

Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.

Тахана вай д1ахьур ю литературан йиллина урок.

18-19 б1ешарахь паччахьан эскарша нохчийн ярташ ягочу хенахь, 1ожалла ца хиларна. Дийна дисира масех нохчийн бер. Цара Россиин исторехь йовр йоцу лар йитина. Нохчийн доьзалшкахь ца кхиина уьш.Вайн г1иллакх- оьздангалла йовза аьтто ца хила церан. Амма кхиъначул т1аьхьа самаяьлла хила церан синоьздангаллин мехалла. Цхьа жоьпаллин киртиг т1ех1оьттича нохчашна юккъехь 1ийначу нохчаша санна къастош хила цара шайн т1ех1оьттинарг. Иштта болчарехь йоккхае со, церан нохчаллех даггара дозалла до ас.

Кутузов ( иза кресло-г1анта т1е хууш)

Давыдов: – Хьан сийлалла, бехк ца биллар доьху оха, х1окху бедарца хьайна хьалха х1иттарна

Давыдов:- Оха ца г1овтийна адамаш, мостаг1чуьнга болчу цабезамо г1овтийна уьш.

Хьан кхайкхамна берриш ахархой г1еттина. Ткъа оха царна луш долу герз мостаг1чуьнгара схьадоккхуш дерг ду. Бекх ца биллар доьху, хьан сийлалла, леррина омра доцуш оха иза дарна.

Кутузов: – х1умма дай! Х1умма дац! Омра кхачаре хоьжуш 1ен хан ма яц вайна. Даймохк к1елхьарбаккха беза х1ораммо.

Кутузов :–Чеченскига – Чергазийн мотт хаьий хьуна?

Кутузов – суна хазарца, хьуна ц1е тиллинарг Раевский Николай Николаевич ву-кх? Со воккхаве Николай Николаевичах, т1еэцна к1ант цуьнан иштта хиларх.!

Хьехархо : Вайн хьалха исбаьхьа х1оттийначу суьрта т1ехь берш бевзарий шуна? Муьлхачу произведенера бара и турпалхой.

Дешархо: 1умар Гайсултановн « Александр Чеченский» повестан турпалхой бу уьш. Фельдмаршал Кутузов, Денис Давыдов, Александр Чеченский.

Хьехархо : Х1инца вай къастош ерг муьлха произведени ю-м хиира вайна.Ткъа урокан ц1е муха хир ю аьлла хета шуна.

Дешархо: вай вуьйцу турпалхо Александр Чеченский хилча, урокан ц1е Александр Чеченскийн васт хир ду аьлла хета суна.

Дешархо: Аса юьйцур Ахьмад Сулеймановн стихотворении « Къонахчун дош»

Хьехархо: дела реза хуьлда. Дика кечам бина ахь.

Дешархоша рог1аллица д1адоьшу кицанаш

— Даймохк безаш воцург къонах вац

-Яхь йоцу к1ант Даймахкана хьакъ вац.

— Ша вина, кхиъна Даймохк мел хьоме, мел мерза, мел сийлахь бу яхь йолчу к1антана

-Майра хиларх ца олу стагах къонах ву.Адамашна пайдехь волчух олу дика къонах.

-Къонахчун ц1е халкъо йоккху. Ша шен ц1е яккхарх къонах ца хуьлу.

-Стаг шен дешан да хила веза. Шен дешан да воцург къонах ца хилла я хир вац.

-Вуьззина къонах цкъа а шен бала балхош вац

Мила ву «Александр Чеченский» повестан автор.? Х1ун хиламаш бу цу т1ехь буьйцуш?

— х1инца аша шайн тобанан ц1е тилла еза ( къонах, яхь, дахар,маршо) Х1ора тобанна луш т1едиллар ду ( бека мукъам) 1.* Дешнашца А.Чеченскин куц-кеп х1оттадар

*А. Чеченскин жималлех лаьцна дийцар

*Йийсар вича цуьнан кхолламех лаьцна

*А.Чеченскин шен Даймехка цахиллачу уьйрах лаьцна

(И кхочушдан 3 минот хан ю )

Хьехархо :.Ойлаяй алийша муьлхачу синмехаллаша г1о дина 1алин?(ЯХЬ, къонахалла,оьздангалла,г1иллакх, майралла, доьналла,хьекъал)

2.Синквейн ялае шайн тобанна тиллинчу ц1арна (бека мукъам)

Хьосту, 1ехаво, чиэхаво

Дахар – сатийсаман денош

Вазво, сий айадо,лакхавоккху

Къонах- сийлахь ц1е

Хазво, толаво, эшаво

Нанас дена ма волда яхь йоцу к1ант

Сий-къонахчун аг1о ю.

Х1ора тобанна луш шолг1а т1едиллар ду ( мукъам бека) * Дешнашца А.Чеченскин куц-кеп х1оттадар

*А.Чеченскин жималлех лаьцна дийцар

*Йийсар вича цуьнан кхолламех лаьцна

*А.Чеченскин шен Даймехкаца хиллачу уьйрах лаьцна

И кхочушдан 3 минот хан ю

5. Повестехь шайна хазахеттачу меттигах лаьцна дуьйцур дарий аш?. Хьехархо: цхьана философа аьлла « Адамегара дерриг схьадаккхалур ду,цхьаъ доцург-маршоне болу лаам. Иштта дан а ду иза. Цуьнан масалла ду Александр Чеченскин дахар. И маршо шен цхьанна езна ца 1аш, шен гонах болчарна а еза цунна. И бахьана долуш шен крепостой парг1атбаха лаьа цунна, амма 1едалан гергахь и нийса хир доцийла хаьа, шен далучу аг1ор къехошна г1о до цо.

Слайд гайтар (иэс Александр чеченский)

Тем боцуш, майра, каде, доьналла долуш,

массара а билгалйохуш ю.

Нохчийн шайн Даймахкаца йолу уьйр а ю шатайпана к1орггера маь1на долуш.

Брокгаузан а, Ефропан а энциклопедический словарь.

1.Жимачалу дег1ахь, т1едаьлла меран дукъ, малхо-мохо ягийна юьхь,хьалахьаьвзина 1аьржа кегий мекхаш, 1аьржа б1аьрг- ц1оцкъам., майра хьажар, алунах къега б1аьргаш.

3.Майра, т1ахъаьлла хиларна, х1уманна б1окъажор боцуш хиларо везало 1али Николай Раевскийна. Цо цунна Александр олий ц1е туьллу, иза дуьненна вевзаш волу Александр Македонский санна г1араваьлла т1емало хиларе додохуш. Лаккхара йоза-дешар а, т1еман говзалла а караерзийра Александра. Николай Раевскийца Г1изларехь д1адолийра б1аьхойн г1уллакх. Ца дезаделира шен Даймахкахь т1ом бар. Кхечу эскаре ваккхар доьхуш рапорт язйира цо. Дукха хан ялале, йоккхачу шина паччахьан – Россин а, Францин а юкъаметтигаш телхира. Александр Чеченский уггар чолхечу, кхерамечу меттигашкахь хуьлу. Т1амехь т1ех майра хиларна Кутузовс лоруш хилла Александр. Чинехь лакхавоккху иза. Денис Давыдовца партизански отрядехь майра лета иза. Т1еман говзалла хила ца 1аш, ша дипломат вуй хаийтира цо, цхьа топ ца кхуссуш схьалецира масех г1ала а.

Источник

Видео

29.11.2019

1алашо: 1. Повестан хилламашках1ула коьртачу турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.
2. Вайн заманан кегийрхой, шийттачу турпалхойх масалла а оьцуш г1иллакх-оьздангаллица кхиор.
3. Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.
Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.
Урок д1аяхьар.
Хьехархо: Де дика хьулда шун массера а! Хьеший , шу марша а дог1ийла!
Тахана вай д1ахьур ю литературан йиллина урок.

Оценить

2614

Обновлено: 31.03.2023

Чече́нский, Алекса́ндр Никола́евич (1780 год — 1834 год) — российский генерал от кавалерии, чеченец по происхождению.

Содержание

Детство и юность

Мальчиком он был пленен во время одного из набегов царских войск на родовое село шейха Мансура Алды. Имя при рождении — Али. Его мать Рахимат умерла при родах. Отец Алхазур пал в бою с войсками, занявшими аул. Его взял на воспитание шестнадцатилетний подпоручик, впоследствии знаменитый генерал Николай Николаевич Раевский. Подростка окрестили Александром Николаевичем Чеченским. Он рос в Каменке на Украине у матери Николая Раевского Екатерины Николаевны. Окончил Московский университет.

Начало службы

Александр Чеченский начал службу в 1794 году в чине вахмистра в Кизляре в Нижегородском драгунском полку, где командиром был его опекун. Участвовал в экспедициях против персов на Каспии и турок-османов в Причерноморье.

В 24 года Александр становится подпоручиком. В 1805 году Чеченского переводят в Гродненский гусарский полк, где он командует полуэскадроном. В 1805 — 1807 годах он участвует в боях с наполеоновскими войсками под Мышеницами, Гутштадтом, Аккендорфом, а также в изгнании противника за реку Посаржу. Мужество Чеченского под Гутштадтом было отмечено золотым Георгиевским оружием. За отвагу в сражении под Прейсиш-Эйлау Чеченский был награжден орденом св. Георгия IV степени с бантом.

Отечественная война 1812 года

В 1812 году отряд А. Чеченского в составе кавалерийского корпуса атамана Платова участвовал в знаменитой Бородинской битве. В ходе этой войны он прошел с боями от Смоленска до Польши.

Война Шестой коалиции

После этого по приказу командующего гусарский полк Чеченского отправляется в Нидерланды. Там он, объединенный в провинции Северный Брабант с тремя казачьими полками, штурмом берет крепость Бреда. Вслед за этим Александр Чеченский путем переговоров без боя занимает с полком сильно укрепленную крепость Виллемштадт. В 1814 году Чеченский сражается за взятие французского города Суассон.

После падения Парижа полковник Чеченский в свите царя, рядом с генералами Николаем Раевским и Денисом Давыдовым участвует в торжественном шествии и параде победителей на Елисейских полях. После военной компании, которая триумфально закончилась в Париже, Александр Чеченский был награжден орденами св. Владимира II степени и св. Анны II степени с алмазами. В это время Александр Чеченский служил в лейб-гвардии гусарском полку – самом престижном полку русской армии.

Послевоенная жизнь

По возвращению из Франции в октябре 1814 года его полк разместился на постоянные квартиры в Царском Селе под Петербургом. Предполагается, что именно здесь могла состояться встреча Александра Чеченского и Александра Пушкина. Известно, что Александру Сергеевичу очень понравились места в его владениях. В переписке А. С. Пушкина с его соседкой П. А. Осиповой, есть письмо, где сообщается, что участок земли, который хотел бы купить Пушкин, находится в деревне Савкино, хозяином которого является Александр Чеченский. Но известно, что покупка не состоялась.

Александр Николаевич Чеченский, прослужив два года в лейб-гвардии гусарском полку, с января 1816 года был назначен командиром Литовского уланского полка. В 1822 году его производят в генерал-майоры от кавалерии (с назначением стоять при начальнике 2-й гусарской дивизии). Он служит еще два года, пока подорванное военными походами здоровье не вынуждает его уволиться. В декабре 1825 года генерал А. Чеченский участвовал в церемонии возведения на царствование Николая I.

Умер он в чине генерал-майора в январе 1834 года.

В Храме Христа Спасителя, воздвигнутом при Александре III, в честь спасения Отечества в 1812 году, на стене № 16, в числе имен других героев было высечено имя ротмистра А. Н. Чеченского — как удостоенного ордена св. Георгия IV степени.

Семья

Александр Чеченский был женат на дочери действительного статского советника Екатерине Бычковой. У них было шестеро детей: Софья, Александра, Николай, Вера, Надежда, Екатерина.

Литература

Умар Гайсултанов. Александр Чеченский. Грозный, Чечено-Ингушское книжное издательство, 1981.

• Для учеников 1-11 классов и дошкольников
• Бесплатные сертификаты учителям и участникам

Йиллина урок 10а классехь

Урокан ц1е: 1812-чу шеран т1еман турпалхочун инарла-майоран Александр Чеченскийн васт.

1алашо: 1. Повестан хиламашкахула коьртачу турпалхочун дахар, цуьнан амал кхиоран хьелаш исбаьхьаллица довзийтар.

2. Вайн заманан кегийрхой, ишттачу турпалхойх масалла а оьцуш г1иллакх-оьздангаллица кхиор.

3. Нохчийн литературе болу безам алсамбаккхар.

Г1ирсаш: учебникаш, тетрадаш, интерактивни у.

Урок д1аяхьар.

Хьехархо: Де дика хьулда шун массера а! Хьеший , шу марша а дог1ийла!

Тахана вай д1ахьур ю литературан йиллина урок.

XVIII — XIX -чу б1ешарахь паччахьан эскаро нохчийн ярташ ягочу хенахь , 1ожалла ца хиларна дийна диссина масех нохчийн бер. Цара Росси исторехь йовр йоцу лар йитна. Нохчийн доьзалшкахь кхиъна а ца хилла уьш. Вайн дайн г1иллакх-оьздангалла йовза аьтто а ца хилла церан. Амма кхиъначул т1аьхьа самайолу церан ц1ийца хилла оьздангаллин мехалла. Цхьа жоьпаллин киртиг т1ехоьттича нохчашна юкъахь баьхначу нохчаша санна къастадо цара т1ехоьттинарг. Иштта болчарех йоккхае со, церан нохчаллех доггах дозалла а до.

Интерактивни уьн т1ехь гойтуш ю паччахьан заманахьлера бал.

Уьн т1ехь яздина дешнаш ду:

Сий-Далла, г1уллакх дар-паччахьана.

Х1оттайо сценка.

Хьехархо: И къамел дина ши къонах муьлхачу произведени т1ера вара?

Вевзирий шуна и шиъ?

Муха кхийтира шу цаьршинан къамелах? Сий-Далла, г1уллакхдар-паччахьана бохучу дешнийн маь1на хьан достур дара аш?

Дешархо: Далла хастам бо ша боху цо. Вайна го и Делах тешаш хилар а, и бусалба стаг, хилар а. Ткъа паччахь цо сийсаза ца во, цо ша паччахьана муьт1ахь хилар гойту. Амма и паччахь велахь а, ша сийсазвар ловр доций д1а а хоуьйту цо цуьнга.

Хьехархо: Ткъа паччахьо та1зар дирий цунна? Х1унда ца дира цо цунна та1зар?

Дешархо: Паччахь ца х1оьттира цуьнца и дешнаш къийса, х1унда аьлча кхузахь паччахьан г1иллакх ца хилар го вайна, цо ца вешаш олуш долу дешнаш а хеза вайна. Амма яхь д1а ца яла шен са д1адала а кийча ву и. Яхь бохург уггар сийлахь а, деза а ду цунна. Иза оьздангаллех вуьззина къонах стаг ву.

Хьехархо : Х1инца вай къастош ерг муьлха произведени ю-м хиира вайна. Вайн урокан ц1е муха хир ю аьлла хета шуна? Ткъа 1алашо?

Дешархо: Вай вуьйцу турпалхо Александр Чеченский хилча, ткъа урокан ц1е а Александр Чеченскийн васт хир ю аьлла хета суна.

Хьехархо: Хьан язйина и повесть? Муьлха зама ю цу повесть т1ехь юьйцург?

Х1ун хиламаш бу кху т1ехь буьйцурш? Вай яханчу урокехь повестан чулацам т1ехь болх бира. Ткъа истори урокехь 1амийна шуна вевзаш хир ву аьлла а хета суна Александр Чеченский.

XIX -чу б1ешарахь Европехь цхаьаьна кхеттачу эскарша Наполеонна дуьхьал бина т1емаш, 1812-чу шарахь хилла Даймехкан т1ом, паччахьан 1едало Кавказехь шен колониальни политика д1акхоьхьучу хенахь оьрсийн прогрессивни нехан нохчашца хилла юкъаметтигаш а гойту повестехь.

Хьехархо: Мила ву повестан коьрта турпалхо? Хьан буьйцур бара аш повестан боцца чулацам ?

Дешархо: Схьабуьйцу боцца повестан чулацам.

Хьехархо: Ша д1авуьгучу хенахь къеначу Жумас бина хьехам муха т1елецира жимачу 1алис? Х1ун маь1на долуш бара иза цуьнан дахарехь?

Хьехархо: Х1ун дог-ойла кхоллаелира Александр Чеченскийн ша винчу юьрта кхаьчча?

Хьехархо: Муха кхоьллина повеста т1ехь коьртачу турпалхочун васт?

Дешархо: Повестан коьрта турпалхо Александр Чеченский ву. И васт историески бакъдолчунна т1ехь кхоьллина ду яздархочо. Алесандр Чеченский нохчех схьаваьлла хилар документаша ч1аг1деш ду.

Повеста т1ехь Александр Чеченский вайна дуьххьара го и жима бер долуш, ворх1-барх1 шо долуш. Нана елла деца вуьсу иза.

Да шайн парг1атонехьа паччахьан эскаршца бечу т1ама т1е воьдура, луларчу зудчуьнга к1ентан тергое а олий.

Ц1еххьана паччахьан эскаро юрт йохийна, ягийначул т1аьхьа, йийсар вай д1авуьгу жима 1али.

Майра, т1ахъаьлла, х1уманна б1окъажар боцуш хиларо везаволуьйту и къоначу поручикана Николай Раевскина, хьаькамашка дехар а дой к1ант кхетош кхиор шена т1елоцу Раевскис, цо цунна Александр ц1е туьллу Александр Македонский санна дика т1емало хир ву олий. Чеченский фамили а, шен отчество а ло цунна Раевскис. Лаккхара йоза-дешар а, культура а ло цо цунна . Кестта дика т1емало а хуьлу цунах. Цунна ца лаьа шайн парг1атонехьа къийсам латтош болчу нахаца т1ом бан. Рапорт а язйой Наполеонаца т1ом бан воьду иза.

Т1еман уггаре хала йолчу меттигашкахь дакъалоцу цо, чинехь лакха а волу.

Т1амехь т1ех майра хиларна М.И. Кутузов а лерам болуш хилла Чеченскига. Поэт , майра т1емало а волчу Денис Довыдовца а партизански отрядехь майра хьуьнарш гайтина цо.

Повестехь автаро вайна гойту цуьнан Даймахкана, халкъана хьанал хилар, цуьнан доттаг1аллин уьйраш, цуьнан ц1ена безам. Амма цхьанна а хьалха корта охьабохуьйтур болуш вац иза. Яхь бохург уггар сийлахь деза ду цунна, и д1а ца яла са д1адала а кийча ву и. Оьзданаллех вуьззина къонах стаг ву Александр. Француз волу Русско а шен оьздангаллица ч1ог1а цецвоккху цо.

Цо шайна т1ехь куьйгалла диначу г1алаг1азкхашна а везавелира иза нийсо езаш а, низам лардеш а хиларна.

Ша эскарера мукъа а ваьккхина, оьрсийн къомах йолу зуда а ялийна, доьзал а болуш, помещик а хилла охьахиъча а синтем бац Чеченскийн. Цуьнан кхетамехь адам цхьатерра даха кхоьллина ду. Адамо адам дацорна дуьхьал ву и. Амма и тешаш ву, шайга дан ца делларг берашка далург хиларх. Уьш дацахьара хиндерг сирла а, тешаме а хир дацара боху цо.

Хьехархо: Х1ун баьхана ду Чеченскийн Россехь тийна бен цакароран?

Дешархо: Александран даг чохь синтем бац, я хуьлийла яц, кхуьнца цхьана т1ом бина ахархой парг1атбовллалц. Цуьнан кхетамехь адам цхьатерра даха кхоьллина ду. Иза дуьхьал ву адамо адам дацорна. Шераш д1а мел довлу, и тешам ч1аг1ло цуьнан даг чохь. Дуьненахь цхьанхьа а бац тийна бен боху цо.

Хьехархо: Повесть муха чекхйолу? Х1ун ойланаш ю А. Ч.-н коьрте хьийзарш?

Тобанашна болх: Синквейнаш язъе дахар, къонах, яхь бохучу дешнашна.

Хьоьсту, чиэхаво, 1амаво

Дахар-х1ора маь1на де

Лакхавоккху, сий айдо, вазво

Къонах-цул сийлахь дарж Нохчийчохь дац

Хазво, толаво, эшаво

Нанас дена ма волда яхь йоцу к1ант

Хьехархо : Х1ун дог-ойла кхоллайолуьйту шун х1окху повесто?

Дешархо: Ша ваьхначу замане хьаьжжина, башха, шатайпа кхоллам болуш ву повестан коьрта турпалхо Александр Чеченский. Б1ахьаллин хьуьнарш довзийтарал сов, цуьнан ойланаш, ц1ена безам, доттаг1аллин уьйраш, Даймахкана, халкъана иза хьанал хилар го вайна повестехь. Со ч1ог1а йоккхае и тайпа къонахий вайн къоман хиларх. И тайпа кхоллам болуш хилла г1араваьлла суртдиллархо Петр Захаров а.

Петр Захаровн васт.

1819-чу шарахь Кавказан т1амехь оьрсийн салтишна карийра елла 1уьллуш зуда, цунна юххехь дара кхо шо кхаьчна бер, и дара оьрсаша йохийначу Дади-юртахь. А.П. Ермоловс приказ делира эскарехь лоьралла деш болчаьрга, х1уъа а дай и бер даларх к1елхьара даккха аьлла, лоьраша вехар вац боххушехь, к1ант дийна виссира. Захар Недоносов ц1е йолчу казаке 1амо д1авелира иза, Недоносов волчохь 1823 шо кхаччалц 1ийра х1ара.

Цул т1аьхьа П. Н. Ермоловс ша волчу д1авуьгу жима стаг. Хьалхе дуьйна гучуелира к1ентан сурт дилларан корматалла. Ша отставке а вахана Москва шеен доьзалца Москвахь ваха д1анисвелча шен т1елаьцна к1ант адаман суртдиллархо Лев Волков волчу 1амо д1авелира Ермоловс.

1833-чу шарахь Петр Захаров Петербургера сурт дилларан академе д1аийцира.

1836-чу шарахь академи чекх а яьккхина, аттестат схьаийцира къоначу суртдиллархочо. М. Ю. Лермонтовца доттаг1алла лелош а вара иза.

Амма 1842-чу шарахь Захаровн цамгар ч1аг1лой, балхара д1авала деза цуьнан. Суртадиллархо Москва юхавог1у, цигахь цунан гергарло тасало лоьран Постников доьзалца. 14-чу январехь 1846-чу шарахь цо Постникован йо1 ялайо. Цигахь лераме хьаша Ермолов а хуьлу. Ялийна масийтта бутт балале Пьера х1усамнана чахотка а кхетий д1акхелха. Оцу шерашкахь Пьер Захаров Паччахьан суртдиллиран академин академик х1утту.

1876-чу шеран аьхке чекхйолучу хенахь чахоткех ле ша суртдиллархо а.

Хьехархо: Дуьненчохь са мел долу х1ума ненан кийрара схьадаьлла ду. Х1ун хир ду ненал сийлахь а, деза а? нанас оьздачу маттаца кхетош-кхиош, набарна дийшош хазачу мукъамехь ненан маттахь аганан илли олуш, кхиадо вай.

Ткъа вай нохчий ду. Дуьне кхоьлличахьана оьздангаллийца, яхьца г1арадаьллачу къомах схьадевлла адамаш ду вай. Нохчийн нанас нохчийн маттахь

г1иллакх-оьздангалла а хьоьхуш, схьадог1у вай. Ткъа вай хьехийначу турпалхойн аьтто ца хилла шайн дех-ненах марзо эца, вайн нохчийн, хазачу г1иллакхийн к1оргенаш йовза. Цера хилла кхоллам ма хуьлийла шун. Дала ирс, аьтто бойла шун дахарехь!

Вайн йиллина урок цу т1ехь чекхъели.

Рефлекси: Муха хийтира шуна вайн урок? Х1ун керланиг хиира шуна? Реза дуй шу урокана? Кхечу аг1ор х1отто мегар ярий вай и?

Шамиль, окей, брат.
Я промолчу по поводу твоих многоточий, также слова не скажу про «умний», а ты, великий историк, расскажешь мне про Александра Чеченского. Давай, я слушаю.

No, это чеченский мальчик которого звали Али,во время войны когда родители умерли,русский полководец забрал его к себе на воспитание,из-за его храбрости и нрава. Он изменил ему имя на Александр Чеченский

Ильман Темиров ответил DELETED

Луиза, глупая ты! Я к тебе не обращался, сама начала лезть ко мне! И вообще, место своё знай, уважаемая ДЕВУШКА!

Я в школе читал Александр Чеченский в учебнике по чеченской литературе, только не помню в каком классе.

Ильман Темиров ответил Артуру

У Гайсултанова Умара есть произведение «Александр Чеченский»,прочитайте его

No, во первых не обежайся, во вторых я не знал что тут урок по рус-языку.
а во третих, этого Александра Чеченского взял под свое крыло один летинант или полководиц не помню точно, и научил его воевать и он стал одним из лучших в своём деле Александр он пото-му что его руские воспитали а Чеченский потому-что он чеченец. и приютил его потому что он был единственным выжевшим ребенком в селе после отаки руских, всю историю не буду рассказывать.

Анонимус, что?

Хаз 1а ца хаъ вайн

Братья и сестры, чего вы ссоритесь, обзываетесь. Мы же один народ, одна нация и у нас одна вера. И что, если кто-то не знает про Александра Чеченского, я его тоже не знала, как говорится «век живи, век учись». Не вижу тут ничего позорного, глупого или ужасного. Я,например, слышала о нем впервые,наверное, потому что не проходила ни по истории, ни по литературе. У каждого есть свои интересы, каждый индивидуален по-своему. Хорошо, что вы знаете о нем, но я бы не стала вести себя так. Может быть, есть вещи о которых Ильман и No знают, а вы нет. Не оскорбляйте друг друга. А за пост спасибо автору, благодаря ему я узнала для себя что-то новое))

Неизвестно, какое имя ему дали при рождении. Он был совсем малышом, когда его подобрали русские солдаты в опустевшем после набега горном ауле Алды. А приемным отцом чеченскому мальчику стал молодой семнадцатилетний русский офицер – подпоручик Николай Раевский – будущий герой Отечественной войны 1812 года. Он дал мальчику имя Александр и фамилию — Чеченский, в память о родине. Раевский постарался дать своему чеченскому воспитаннику хорошее домашнее образование, что помогло Александру впоследствии поступить в Московский университет и успешно его окончить.

Потом начались годы военной службы. Сначала Александр Николаевич Чеченский воевал на Кавказе, где за участие в экспедициях против персов и турок он уже в 24 года получил звание подпоручика. Потом он подал рапорт о переводе на Запад. Командовал гусарским полком, в 1805-1807 годах участвовал в боях с наполеоновскими войсками. За отвагу был вместе с Багратионом награжден орденом Святого Георгия с бантом. А за бой под Гутштадтом был отмечен золотым оружием — саблей с надписью “За храбрость”.

В период войны России с наполеоновским нашествием в 1812 году отряд А. Чеченского в составе кавалерийского корпуса атамана Платова участвовал в знаменитой Бородинской битве. Затем — в партизанских рейдах вместе с героем Отечественной войны Денисом Давыдовым. И неизменно начальство отмечало в рапортах отчаянную смелость А. Чеченского и умелые действия руководимого им отряда.

А. Чеченский со своим отрядом прошел с боями от Смоленска до Польши. За взятие Гродно ему было присвоено звание майора. Потом была осада Дрездена. В рапорте Дениса Давыдова начальству сообщалось: “… Ротмистр Чеченский, командующий 1-м Бугским полком, отличился, это его привычка”. В бою у Рейхенбаума полк А. Чеченского разгромил превосходящее подразделение французов, захватив в плен полковника, фронтовое знамя, много солдат и офицеров. Новый командующий русской армией Барклай-де Толли, сменивший умершего Кутузова, присвоил А. Чеченскому звание подполковника. В освободительных походах русской армии полк отличился и в исторической “битве народов” под г. Лейпцигом, и в Нидерландах, при штурме крепостей Бреда и Виллемштадт. За бой под Леоном (Франция) А. Чеченский был награжден орденом Анны с бриллиантами и повышен в чине.

После падения Парижа полковник А. Чеченский в свите царя рядом с генералами Н. Н. Раевским и Д. Давыдовым участвовал в торжественном шествии и параде победителей на Елисейских полях.

По завершении заграничного похода Александр Чеченский в чине генерала ушел в отставку. Он женился на дочери тайного советника Екатерине Бычковой. Своих шестерых детей он назвал Софья, Александр, Екатерина, Николай, Вера, Надежда.

В декабре 1825 года генерал А. Чеченский участвовал в церемонии возведения на царствование Николая I. Жизнь Александра Чеченского – пример неразрывного единства исторических судеб народов России.

Нужна помощь в написании доклада?

Мы — биржа профессиональных авторов (преподавателей и доцентов вузов). Наша система гарантирует сдачу работы к сроку без плагиата. Правки вносим бесплатно.

Читайте также:

  

• Сочинение на лингвистическую тему 5 класс по русскому языку пунктуация

  

• Напишите на отдельных листах короткое сочинение на одну из предложенных тем как индивид становится

  

• С отменным удовольствием подъезжал я к цюриху сочинение

  

• Сила воли сочинение аргументы

  

• Государственный внутренний финансовый контроль в 2020 году мини сочинение

МУНИЦИПАЛЬНОЕ  БЮДЖЕТНОЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ  УЧРЕЖДЕНИЕ

«Наурская средняя общеобразовательная школа №3»

НАУРСКОГО МУНИЦИПАЛЬНОГО РАЙОНА

ЧЕЧЕНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Сочинени

Нохчийн маттах,

нохчийн маттахь…

Язйинарг: Тунжаханова Сати

10 –чу классан дешархо

Сочинени

Нохчийн маттах, нохчийн маттахь…

                                          «Мерзачу озаца сан амал lехош,

  нанас со хьистийнарг нохчийн мотт бу…»

Мотт- иза Даймахко адамна, цуьнан дахар долалуш, иза чекхдаллалц луш болу г1ирс бу. Мотт- иза адамна гонахара дерг, шен чоьхьара дуьне довза а ,кхечарна довзийта Дала делла ни1мат ду. Мотт- иза туьйранехь дуьйцуш долу,ерриг не1 йоьллуш долу дог1а ду.

Хаьий теша вайна и Дала делла ни1мат 1алашдан а, лардан а?

 Вай дуьненчу девлча, дуьне довза доладелча, вайна гонаха дуьххьара хезаш берг ненан мотт бу. Цу маттахь берана хеза ненан к1еда, аьхна дешнаш, дуьхьала дош дало берана ца хаахь а, деладаларца гойту цо шена цунах кхетар. «Алал, хьоменаг»- бохуш нанас 1амадо дуьххьарлера дешнаш. Ма хазахетарца олу беро и дуьххьарлера, ненан дагна тамехь дешнаш. Нанас 1амадо бера нохчийн маттахь шен ойла даше ерзаян.

Кху доккхачу дуьненахь бац аьлла хета суна адамийн маттах ненан мотт олуш. Амма олу иза нохчийн маттах.

Сан доьзалехь даима бара бекаш нохчийн мотт. Нанас башха ч1ог1а доцучу озаца буьйцура и мотт, делахь а цо меллаша аьлларг дагах а кхеташ дешнаш хуьлура.

 Со школе яхча евзира суна меттан к1оргалла. Нохчийн маттахь дийцарш, туьйранаш, иллеш, х1етал-металш, чехкааларш. Хиира нохчийн мотт иза бух боцу х1орд буйла. Доггах безаш т1еийцира аса нохчийн мотт 1амор.

Нохчийн маттахь дуьххьара туьйра сайна хезча, со инзаръяьлла, буьйсанна наб ца кхеташ 1ийра. Наб кхетча, сан г1енаш чохь дара Алхаст а, Маьлха-Аьзни а. Х1етахь дуьйна сан шолг1а ц1а а хилла д1ах1оьттира библиотека. Цу хенахь со кхоалг1ачу классехь яра.

 Лакхарчу классашкахь суна вевзира Бадуев С., цуьнан Бешто а, Бусана а. Цара шовданна йистехь балхийна безам. Ма хаза, аьхначу дешнашца дуьйцура Бештос Бусанига шен дагара. Муха хир бара сан эсала нохчийн мотт и дагардийцар доцуш.

Вевзира Абузар Айдамиров, шен «Ехачу буьйсашца», воккхачу стеган до1анашца, шайн Даймохках бевллачу мух1ажаршца. Муха хира бара сан нохчийн мотт Абузаран ира, буьрса, дог ойбуш долу дешнаш доцуш.

Сан даг чохь дуккха хан яьлча а декара Яшуркаев Султанан «Маьрк1ажа- бодан т1ехь к1айн хьоькх» повесть т1ерачу турпалхочун  Мадин аз: «Х1ан-х1а, тхо цкъа а лийр дац!!!» Массо баланех чекхдевлла, сеттина букъ нисбеш, майра, онда лаьттара ду сан нохчийн халкъ, цу халкъан ондда г1ортор, орам хилла лаьтташ болу сан нохчийн мотт а.

Ас х1ара мог1анаш яздочу хенахь дерриге дуьнен т1ера къаьмнаш баланехь долу хан ю, ун даьржина хан ю. Амма со теша вайн нохчийн халкъ цу баланех чекхдер ду, нохчийн маттахь иллеш декар ду, маьждигаш чохь бусулба нах гуллур бу (Дала мукъалахь!).

Юха а ас боху, ду-кх и нохчийн мотт дог1а, дуьненан моссо не1 йоьллу дог1а. И дог1а луш ду-кх х1ора стагана и дуьнен чу волучу дийнахь. Йоьллу-кх цу дог1ана массо не1, адамийн деган не1 а.

 — Вайга весет санна дека бевзаш болчу нохчийн поэтийн дешнаш.

-Варийлаш, меттан сий делаш, варийлаш, шайн мотт биц ма белаш, варийлаш, шайн кхерчийн дай хилалаш боху цара вайга х1оранга а.

Нохчийн Зудчун лерина ерригешколан мероприяти.

«Нохчийн зуда-къоман байракх».

Экран т1ехь дешнаш ду: «Зударийн сий динчохь, къонахий ца эшна»,

«Эсалчу куьйгашна,къажаран з1аьнаршна,ахь мел дечу дезаршна,хьан ненан долана,баркалла даггара,сийлахь зуда- хьуна!»

Ведущий 1: Нохчийн зудчун Де —Вайн Республикехь х1ора шарахь сентябрь беттан кхозлаг1чу к1ирандийнахь даздеш ду. . 2009 шарахь и даздина дуьххьара.

И де деза кхайкхор лерина ду, Кавказски т1еман хенахь кхелхинчу 46 нохчийн йо1ан сийна. 1819 шарахь сентябрь баттахь инарла Ермоловн эскарша Дади-Юрт яга а йина, 46 нохчийн йо1 коьртехь Дадин Айбика а йолуш йисаре лаьцна .Шаьш Теркал дехьа дохуш хи чу кхийсаделла и зудабераш, «Шайн хьоме юрт ягийна ; дай, наной,вежарий, йижарий байинчийн куьйгаш ца хьакхадалийта».( Илли « Дадин Айбика» д1алокху Асет Абубукаровас).

Зударийн де даздар президент Рамзан Кадыровс д1акхайкхийна 2009 шеран февраль баттахь. Шен къамелехь президента элира,нохчийн зудчун Де даздар уггаре а коьртачех цхьаъ хилла д1ах1отта дезаш хилар. « Вайн къоман хийла а т1емийн, ц1ера арадахаран хьокъехь а т1ех1иттинчу халонех къонахчо санна шен белшаш т1ехь вон-дика д1акхехьначу Нохчийн зудчун сий-ларам бар ду иза». 18 сентябрехь 2009 шарахь Гуьмсин к1ошт1ахь Дадин-Юрт йоккхуш кхелхинчийн сийна чурт х1оттийна.

« Халкъан дахарехь нохчийн зудчун меттиг лаккхарчу т1ег1ан т1е яккхаран 1алашонца, и даздар лерина сентябрь беттан кхозлаг1чу к1ирандийнахь, х1ора шарахь»,ч1аг1дина НР Куьйгалхочун Указца. Къоман маршо ларъеш иэгначу к1ентийн дукха наной бу,доьлхучу б1аьргийн хи а кхачийна. Оцу кепара къонахий кхиийначу нанойх дозалла дан мегар ду вай. Везачу Дала ийманехь собар деллачех бу уьш. Божаршца нийсса меттах1оттош бохку зударий вайн Республика.Цара къахьоьгу г1ишлошъечохь,школашкахь,больницашкахь. Шен латта а, мохк а муха беза декхар ду гойту зударша.Лара еза вай вешан къоман нуьцкъала ах . Дош лур ду вай школан директоре Юсупова Марем Хамзатовнига.

Ведущий 1: маршала ду, шуьга хьоме наной, лераме йижарий!Ведущий 2: тахана вай гулделла нохчийн зудчуьн деза де билгал даккха.Ведущий 1: Нохчийн зуда- нохчийн нана, нохчий йиша, нохчийн йо1.Хьехархо: уггаре довха дешнаш тахана шуна ала лаьа.Дехийла шу ирсе хилла!
Дала декъал дойла шу!

Ведущий 2:

Хьуна,сан йиша-нохчо,лору

Х1ара жима,амма даггара байт,

Хьан оьзда хьажар,девзар ду эзарнех
Хьан тайна хабар- олхазарийн йиш.

Ведущий 1:

Хьох дозалла дан к1ад ца ло со –Нохчийн йо1!

Хьоьца доьзна доллу «дика» сан.

Хьо лара а к1ордор дац-кха суна,

Дуьненан 1аламан — хазаллин васт.

Выступленеш :байташ йоьшу 7а кл. деш-ша.

1.Со йина нана,декъал хо хуьлда, (Висикаев С.)
Со кхиийна нана,ирсе ехийла.
Аганахь техка еш,б1аьргаш хьай белха беш,
Дог хьай делхийна йолу сан нана,
Даимна хьо суна могша ехийла,
Даимна Дала хьо суна латта йойла!

2.суьйре, аьхна суьйре, (Уздиева Р.)
хаза, маьрша йог1у.
нана, дийцахь туьйра,
со хьо йолчу вог1у.

стигла оьху 1ана
эзар ц1арах тховса.
хьаьгна ву со, нана,
цкъа хьан марахь тхьовса.

к1адвелла со ч1ог1а,
хьоь сатуьйсуш лела.
хийла дог ца дог1уш,
хьо ца гучохь вела.

3.амма и хьан йовхо (Тисаев М.)
даим даг чохь къуьйлуш,
веъна со сайн новкъа,
ирхонашца къуьйсуш.

эт1ош когийн айра,
гуш сайн ирсан кхане,
со чекхвийлла, майрра,
хьох дуй бууш, нана.

шир ца елла хьуна
сан кху кхерчан уьйраш.
нана, дийцахь сунна
хьайн къоьжаллин туьйра.

4.Массарел дукхаеза кхоьллина нана, (Абубакаров И.)

Дуьненан меха хета хьо, нана!

Оьгlазло яц хьан тlаьхье йолуш цкъа а,

Ехийла, ирс долуш, хьо даима суна.

Бlаьргаш чуьрчу йовхоно кийрара дог дохдо,

Буьйцучу матто дог ловзадоху.

Нанас йина чов лаза ца лозу,

Цуьнан сий динарг лорур ву махко!

5.Вайн вовшийн цкъа а вуон ма гойла, (Батыров М.)

Дахарехь замано хьо ирсе йойла,

Нагахь ас вас йинехь, къинтlераяла,

Декъала хила хьо, со йина нана.

6.Со вина кхиийна (Хакимова С.)

  Хьомсара Нана,

Хьоьл хьоме дуьненахь

      Х1ума ца хилла,

Генарчу махкахьа

      Хьо ган йиш йоцуш,

Сатийса висча бен,

      и хуур ца хилла.

 Къаналле лестинчохь

     Хьан шераш Нана,

Хьо юьтуш вахи со

     генарчу махка,

Ц1еначу дега хьан

    йовхонах хаьдда,

Висина Нана со,

     1уьналлех ваьлла…

7.Сан Нана, хIу ду кху дуьненчохь хьоьл деза тхуна, (Килоева Х.)
АллахIо совгIатна хьо елла тхуна,
Ховха хьан куьйгаш,
Оьзда ахь буьйцу мотт,
ГIиллакхах дуьзна ду кийрара жима дог,
Массамо Везачу Деле хьо ехна,
Массамо маьлхан дуьненахь хьо лехна,
Дуккха ду мукъамаш хьо хасто яздина,
Говзачу дешнаша хьан кхоллам базбина,
Амма и ницкъ болу нохчийн мотт тоьар бац,
Берриге безам хьоь дIабийца, Нана.

8.Дахарехь безам хьайн тхуна ца кхоийна,

(ЖалмурзаеваФ.)
Сирла хьайн гIайгIа тхоьх даима йина,
Халонаш, баланаш тхоьх чIогIа лачкъийна,
Дегайовхо, могашалла хьайн тхуна а лерина,
Хилла хьо АллахIо векал а йина.

9.Яхалахь сийдолу тхан хьоме Нана.

(Жалмурзаева Л.)
Хьайн хаза елар денна а тхуна луш,
Нурдолу бIаьргаш хьайн тхоьга а хьежадеш,
Ло санна кIайндолу оьзда хьайн куьйгашца,
Бераллехь санна тхо мара а къуьйлуш!

10.Мехка а сий ду хьо, (Бахаев 1.)
Доьзаллийн ирс ду хьо,
Тха дегнийн той ду хьо,
Хьомсара Нана!

Ведущий 2: Нохчийн йо1 иман долуш, тешаме, духарца – леларца оьзда, эхь – бехке, г1иллакхе, эсала, къинхетаме, комаьрша, собаре, доьналле, экаме,хьекъале, яхье, беркате, догц1ена хир ю. Дашна мерза, куьйгана-говза, дагна—ц1ена. «Хазалла саралц, дикала валлалц» олуш кица ду нохчийн. Жималла даим ца лаьтта. Ткъа йо1, зуда мел къанелча а цкъа а д1аер йоцуш, даим а цуьнца юьсуш йолу хазна- оьздангалла ю.
Ведущий 1: Т1улгех йоьттинчу, цхьана жимачу оти чохь,
Ахь кхиъна б1ешаршкахь тхан ден дай,наной.
Ахь хийла хьегна г1айг1анаш,бала

Хьан т1аьхье,тхо –хьуна декхарийлахь ду.

Хьехархо:Вайн къоман исторехь дукха масалш ду мостаг1ашна дуьхьал лаьттинчу нохчийн к1ентийн майраллех,доьналлех лаьцна .Царах лаьцна дукха иллеш а,эшарш а ю.Х1инца а церан ц1ераш дегнашкахь ю вайн.Амма цхьа к1еззигчарна бен ца хаьа оцу турпалхошна юкъахь нохчий зударий хиллийла,Маршонан ц1арах,халкъан парг1атон,харцон дуьхьал т1ом бинийла.

Кавказски т1амехь ц1е яьккхина евзаш хилла Гихтара Майлин Таймасха(Гихинская). 10 шарахь т1ом бина цо пачхьан эскаршна дуьхьал. Нохчийн муьридийн отрядан куьйгалхо хилла Таймасха. Т1еман г1уллакх ч1ог1а дика хууш хилла цунна, цуьнан т1емалой а майраллица къаьсттина хилла. Пачхьан инарлаш дукха г1иртина Таймасхин отряд х1аллакьян,амма дерриге а эрна хуьлура.10 шо даьлчий бен ка ца елира церан иза схьалаца.Цхьа дийцар ду оцу йо1ах лаьцна. Пачхьо хаьттина боху цуьнга: «Ас д1ахецахь т1ом сацабой ахьа? ». Таймасхас нийсса цуьнан б1аьргашчу а хьоьжуш жоп делла: –Т1ом лелош верг хьо ву,болийнарг а хьо ву. Ахь т1ом сацабахь,ас а дуьхьало йийр яц хьуна аьлла. Таймасхин хьекьалах хазаллех инзаре цецваьллера паччахь бохуш а дуьйцу.

Оцу майрачу зудчух лаьцна кехаташ д1адехкина ду

Тбилис г1алахь,1едалан исторически архивехь ду цуьнан доьналлех лаьцна кехаташ.

«Песня о Таймасхе» ц1е йолуш цхьа илли ду оьрсий маттахь,цу юкъара 4 мог1а балор бу аса:

Хьайн декхар кхочушдеш

Оцу т1еман к1уьрехь,

Хьо улло д1ах1оьттира

Дена,вешина, к1антана — къонаха Таймасха.

Ведущий 2: Дерриг диканиг ду, дуьненахь туьйра санна йийцина нохчийн зудчун оьздангалла. Цуьнан хьуьнар, доьналла бахьанехь хийлаза мацалех, къизаллин балех ларделира вайн къам. Оьздачу йо1ана хаа деза доллучу дуьненчохь нохчийн цхьанна а атта ца хетий.

Ведущий 1: Нохчийн йо1 – турпала Нана! Ахь кхиийна Даймехкан турпала к1ентий. Хьо еха хьайн дега лазам, дега к1орге биллина, б1аьргех 1ена хиш къайлаха д1адохуш, елар – къажар дайна, дуьнена самукъа доцуш.

Ведущий 2: Дуьненан муьлххачу маь11ехь ехаш хиларх, нохчийн йо1 кхечу къаьмнийн векалех къастош ерш вай тахана карла яьхна билгалонаш ю.

Ведущий 1: И дерриге хьайца долуш хьо еха дела, нохчийн йо1 цецдолу хьох дерриг дуьне.

Ведущий 2: Нохчийн къоман зударий! Оьзда маьхкарий! Дала декъал дойла шу Нохчийн зударийн дезачу денца.

Ведущий 1: Таханлера вайн цхьанакхетар чекх дала герга дахана , маьрша, къегина, ирсе дог1ийла шун дахарехь х1ора де.

Ведущий 2: Иманехь, беркатехь дала сов дохийла шу!

Хьехархо:Уггаре довха дешнаш тахана шуна ала лаьа! Дехийла шу ирсе хилла!

Дала декъала дойла шу!

Эшарийн совг1ат, д1алокху: Ашаханова Д.,Хакимова С. («Ирс»).