Адамды? ди?аншысы кім эссе

АДАМДЫҚ ДИҚАНШЫСЫ
Адамдық диқаншысы қырға шықтым,
Көлі жоқ, көгалы жоқ — қорға шықтым.
Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көгертуге құл халықтың.
Ахмет Байтұрсынұлы

Рухани кеселден кім емдейді?
Отаршылдық. Қазақы ұғымы — «құлдық», «құл болу». Қазақ тарихындағы ең ауыр кезең; сүйекке таңба, көңілге дақ түсірген қасіретті кезең. Қазақ мемлекеттігінің жаңа тарихындағы Алаш орда үкіметінің рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлын ашындырып, қолына қалам алдырған басты себептердің бірі де бірегейі — туған халқының адам төзгісіз ауыр халі, отаршылдық кеп. Қазақ халқы өзінің тарихында ешкімге отар болып көрмеген екен, 150 жыл орыс отаршылдығының масқара қамытын киді. Оның зардаптары шексіз, тигізген зияны өлшеусіз. Қазақ халқы отаршылдық кезеңде малынан, жанынан айырылды. «Орнында бар оңалар»: мал да өседі, жан да өсер, бірақ бәрінен қиыны — ұлт санасына түскен құлдықтың ауыр қамыты. Құлдық сана! Қазақ «Ауру батпандап кіреді, мысқалдап шығады» дейді. Денеге кірген кеселден айығудың ұзаққа созылатынын айтып отыр. Ал рухани кеселдің ауыртпашылығын кім өлшепті; кім кесіп — пішіп айта алады? Ешкім айта алмаса керек: рухани кеселдің зардабы дене кеселінен мыңдаған есе ауыр! Дана қазақ «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» дейді. Отарлау ең алдымен басына ноқта түспеген бұла халықтың ең алдымен миына, санасына, ақыл — ойына жасалады. Миы, санасы, ақыл — ойы отарланбаған халық ешқашан, ешкімге құл болмайды. Отаршылдықты жан — дүниесімен сезінген Абайдың «бастағы ми, қолдағы малға талас қылған» деуі де сондықтан.
Міне, осындай ел басына күн туған, елдің рухы езіліп, намысы тапталған кезеңде елдің қамын ойлап, түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айырылған ерлер тарих сахнасына шығады. Ол ерлер тағы сол талайы ауыр халық ананың құрсағынан жаралады. Осы ауырлықты жан — тәнімен сезінген, «ұйқы беріп, қайғы алған» Ахмет Байтұрсынұлы өзіне — өзі «Адамдық диқаншысы» деп ат қояды. «Көлі жоқ, көгалы жоқ — қор жер» — елдігінен, бүкіл сән — салтанатынан жұрдай болған басыбайлы қоғам, отар ел — Қазақ елі. Бұл ел кезінде айдынды болғаны да, айбарлы болғаны да рас; бірақ қазір бәрін ұмытқан, дұрысы — ұмыттырған. Сол тәубесінен жаңылған, жадынан айырылған қор қоғамға өзінің кезінде кім болғанын есіне түсіру үшін көп еңбек ету керек; оның бойындағы өліп қалған адамшылықтың жасыл дарағын тірілту үшін де «адамдықтың тұқымын шашып, егу» керек. Алайда бұл азапты іске кім шыдайды, қу тандырдай кеуіп қалған топырақты қайта ылғалдандырып, оны тыңайтып, құмнан, тастан, арам шөптен тазартып, ерінбей — жалықпай егіп, суарып өнім алу үшін қаншама төзім, не деген сабыр керек?! Осы міндетін айқын сезінгендіктен де Ахмет Байтұрсынұлы өзін «Адамдық диқаншысы» деп атайды. Ал 1966 жылдың 19 маусымында Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданында Қамзабек ақсақалдың көп балалы отбасында тағы бір ұл дүниеге келді. Оның атын әке — шешесі ырымдап «Дихан» деп қойды. Оңтүстік — ежелден егіншілікті кәсіп еткен, жері құнарлы, шыбық шаншысаң, өзінен — өзі тал болып шығатын абат мекен. Дихан ата — қазақ мифологиясында «егіннің, егіншілердің пірі, иесі» («Жалын» журналы, 1974, № 3, 147 — б.). Шылаулы есім деген осы болса керек: кім қойса да бұл есім баланың азамат болып қалыптасуына, өмірлік жолын дұрыс таңдауына әсерін тигізгені сөзсіз. Бұл есім қойылғанда баланың болашақта барлық күш — қайратын «халықтың көңілін көгертуге» жұмсайтын «адамдық диқаншысына» айналарын әке — шешесі білді ме, білмеді ме — о жағын тап басып айта алмаймыз, алайда сәби дүние есігін шыр етіп ашқан кезде айтылатын көл — көсір елдің дұғасының қабыл болғаны анық. Дихан Қамзабекұлы өзі құрастырып, алғысөзін жазған «Омбының Алаш дәптері» атты кітапта Жұманұлы Әбділда былай деп жазады:
Шығады асыл — тастан, өнер — жастан,
Тәрбиең тәуір болса әуел бастан.
Мисалы ғылым таппақ сол секілді,
Бұлақтың бітіп жатқан көзін ашқан.
Жігітке талаптанған сол мысалды,
Пайдасын ғылымының жұртқа шашқан.
Жаны ашып, нашарларға қызмет етіп,
Салса егер түзу жолға болса азысқан.
Халық үшін жанын қиып шыққан болса,
Қайырлы әр қадамы болсын басқан.
Көрсетіп тар орында таудай талап,
Құтқарса мұқтажлықтан болса сасқан.
Қазақ қор болар ма еді көп болса егер,
Шаһбазлар осы айтқандай өнері асқан.
Бұл өлең артық — кемі жоқ Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент — мүшесі, филология ғылымдарының докторы, профессор Дихан Қамзабекұлына арналғандай.

Алаш үшін жан берген
Біздің танысуымыз да қызық. С. Торайғырұлы атындағы Павлодар мемлекеттік университетін танымал қоғам қайраткері, ғалым Е. М. Арын басқарған жылдары тұрақты түрде «Мәшһүр Жүсіп оқуларын» (конференция) өткізетін. Оған Алматы мен Астанадан, облыс орталықтарынан ғалымдар келетін. Ұмытпасам, 2003 жылы Керекуде Жүсекеңнің кезекті оқуы өтті. Сонда мен баяндама жасадым, ара — тұра үлкен ғалымдарға сұрақ қойдым. Ғылыми жиынның үзілісінде бір азамат жаныма жақындап, «сөзің мағыналы шықты» деп бағасын берді де, өзін таныстырды. Астанадан келген ғылым докторы, әдебиетші Дихан Қамзабекұлы екен. Ол кісінің бірінші қойған сұрағы «Қандай тақырыпта докторлық диссертация жазып жүрсің?» болды. Қапелімде не айтарымды білмей, «мен әлі ғылым кандидаты да емеспін…» дедім.
2008 жылы Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінен Астанаға келіп, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің философия кафедрасына аға оқытушы болып жұмысқа қабылдандым. Бірде досым әрі жерлесім, Еуразия университетіне Қарағандыдан менен гөрі сәл ертерек ауысып келген тарих ғылымдарының докторы, профессор Мақсат Алпысбес: «Дихан Қамзабекұлына сәлем беріп шығайық», — деді. Қош, сонымен проректордың алдында отырмыз. Қарапайым, орынтағына мастанбайтын жан екен. Бірден баяғы Керекудегі әңгімені есімізге салды. Көбіне ол кісі емес, біз көсіліп сөйлеп отырмыз. Бір кезде Дәкең неге қорғамай жүргенімді сұрады. Тақырыбым Абайдан екенін, қорғау жолындағы қиындықтарды, жолым ашылмай қойғанын әлім келгенше түсіндіріп жатырмын.
— Осы тұлғаны Алашпен жалғастырып, әдебиет проблемасы тұрғысынан қорғасаң қалай болады? — деп сұрады. Мен қуана — қуана келісімімді бердім. Проректор — профессор зерттеуге ұсынатын тақырыпты нақтылайтынын айтты.
Ғылым, адами байланысымыз осылай басталды. Осы елордадағы ұшырасу ол кісінің маған жетекші болуымен, менің ол кісіге шәкірт болуыммен аяқталды. Қазақта «жақсының алдында жазыларсың, жаманның алдында тарыларсың» деген қанатты сөз бар. Ол кісінің жақсылығы сол емес пе, көрген адамын жатырқамай, «ерді кебенек ішінен таны» дегендей, мені танып, ғылым жолының шытырман асуларын бағындыруға жетелей жөнелді. Ол кісі жәй ғана ғалым емес, өте іскер ұйымдастырушы да болып шықты. Тарпаң жылқыдай, шет қонып, қиыр жайлап, «қорғамасам қорғамайын, менің білетінімді ешкім тартып ала алмайды», «қорғаған адамның бәрі ақылды болып кетпейді» деп астам ойлағансып, өз мінімді өзім жасырып, бойымды билей алмай жүрген мені айналдырған бір — екі жылдың ішінде жөнге келтіріп, қорғатып шығарды. Осының бәрін мен не үшін жазып отырмын? Ол кісіні көпе — көрнеу мақтау үшін бе? Жоқ, олай емес. Бүгінде елдің азаматы, алаштың азаматы болып үлгерген Дихан Қамзабекұлы біздің мақтауымызға еш мұқтаж емес. Қазақта «Жақсының (элита — О. Ж.) жақсылығын айт, нұры тасысын; жаманның (көп, тобыр — О. Ж.) жамандығын айт, құты қашсын» деген керемет қағида бар. Бірақ біз жақсының жақсылығын айту мен мақтаудың ара — жігін ажырата алмай қалған сыңайлымыз. Жақсының жақсылығын айту, сол кісінің саған жасаған қамқорлығын, тигізген пайдасын айту, нақты айтқанда, жақсының жақсылығын (неге жақсы екендігін), жақсы қасиеттерінің көрініс беруін атап айтуымыз керек.
Міне, сол ұстазымыз, ғылыми жетекшіміз, алаштанушы Дихан Қамзабекұлы ердің жасы — елуге толғалы отыр. Ердің жасы — адамның рухының кемеліне келіп, ақылы толысатын жасы. Дихан Қамзабекұлына қуат беріп, оны тура жолдан тайдырмай, ақ жолдан айнытпай келе жатқан нендей күш деп ойландық. Ақыры барлық мәселе адамның жүріп өткен жолы, ұстанған қағидалары, үйренген ұстаздарында екеніне көзіміз жетті. Дихан Қамзабекұлының өмірдегі ұстазы, ғылыми жетекшісі, қазақ әдебиеттану ғылымының ақсақалы, академик Серік Қирабаев екендігі мәлім. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы» дегендей, Дәкеңнің бойындағы білгірлік, кәсібилік (профессионализм), салқын сабыр мен ұстамдылық сынды қасиеттер ұстаздың алдын көргенінен деп топшылаймыз. Ал қу дүниенің иір — шиыр соқпақтарында адасып қалмай, опа — жырасына сүрінбей, асыл мұратына адалдық танытып келе жатқандығы таңдап алған ғылыми тақырыбына байланысты ма деп ойлаймыз.
«Білім — ауыс, ырыс — жұғыс» дегендей, Дихан Қамзабекұлының мәртебесін өсіріп, абыройын асырған бірінші Жаратушы Алла тағала болса, екінші — Алаш арыстары. Ғылым жолындағы талапкер таңдап алған тақырыбына адал болса, өзі де осы тақырыпқа айналып, бүкіл болмысымен, жан — дүниесімен тақырып хасил болатындығына көзіміз жетіп отыр. Алаштың мұраты, алаштың арманы мен мұңы, қайғысы мен қапасы Дихан Қамзабекұлының ішкі өзегіне түскен. Сол асыл мұрат жанына жай таптырмай, Омбы мен Тәшкеннің, Мәскеу мен Орынбордың мұрағаттарында шаң басқан тарих беттерін аударып, көкірегіне нық сенім мен мақсат ұялатты. Әсіресе жас талапкерді он бес жасында мұғалім, жиырма бес жасында Қазақ автономиясының оқу — ағарту министрі дәрежесінде қызмет атқарған Смағұл Садуақасұлының тағдыры қызықтырды. Смағұлдың ізімен ол туып — өскен Омбы өңіріне де барып қайтты. Смағұлды өсірген ортаны, Смағұлдың қайраткерлік ғұмырына арқау болған қалаларды аралады. Небәрі 33 жасында Мәскеуде белгісіз себептермен қайтыс болған, өртелген мәйіті жат жерде қалған қайраткердің еңбегін тірнектеп жинап, алғаш екі том, кейін үш том қылып жариялады. Талай белгісіз рухани дүниесін ғылыми айналымға енгізді. Ендігі мақсат — елі үшін аянбай еңбек еткен, елден жырақта жаны қиылған тұлғаның мәйітін туған жердің топырағына табыстау еді. Ол арманы да орындалды. 2011 жылдың 20 қаңтарында Мәскеудің Дон зиратханасында сақталып келген мәйітін Астанаға жеткізу шарасын ұйымдастырды. Алаштан қалған жалғыз сүйек күлін елордадағы Кенесары сарбаздары жерленген ескі қорымға арулап қоюды, басына лайықты ескерткіш орнатуды үйлестірді.
Дихан Қамзабекұлының қайраткерлік қырлары туралы мақаламызды, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін, Мағжанның мына жырымен аяқтағымыз келеді:
Ерлерді ұмытса да ел, сел ұмытпас,
Ерлерді ұмытса да ел, жел ұмытпас.
Ел үшін жаннан кешіп, жауды қуған
Ерлерді ұмытса да ел, шөл ұмытпас.
Ел жауын зерттеп, өрт боп,
тынбай жортқан,
Ерлерді ұмытса да ел, бел ұмытпас.
Ел үшін төккен ерлер қанын жұтқан.
Ерлерді ұмытса да ел, жер ұмытпас.
Арқаның селі, желі, шөлі, белі
Ерлерді ұмытпаса, ел де ұмытпас!

Омар Жәлелұлы,
Л. Н. Гумилев атындағы
Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының доценті,
филология ғылымдарының
кандидаты

Ответ:

Отаршылдық. Қазақы ұғымы — «құлдық», «құл болу». Қазақ тарихындағы ең ауыр кезең; сүйекке таңба, көңілге дақ түсірген қасіретті кезең. Қазақ мемлекеттігінің жаңа тарихындағы Алаш орда үкіметінің рухани көсемі Ахмет Байтұрсынұлын ашындырып, қолына қалам алдырған басты себептердің бірі де бірегейі — туған халқының адам төзгісіз ауыр халі, отаршылдық кеп. Қазақ халқы өзінің тарихында ешкімге отар болып көрмеген екен, 150 жыл орыс отаршылдығының масқара қамытын киді. Оның зардаптары шексіз, тигізген зияны өлшеусіз. Қазақ халқы отаршылдық кезеңде малынан, жанынан айырылды. «Орнында бар оңалар»: мал да өседі, жан да өсер, бірақ бәрінен қиыны — ұлт санасына түскен құлдықтың ауыр қамыты. Құлдық сана! Қазақ «Ауру батпандап кіреді, мысқалдап шығады» дейді. Денеге кірген кеселден айығудың ұзаққа созылатынын айтып отыр. Ал рухани кеселдің ауыртпашылығын кім өлшепті; кім кесіп – пішіп айта алады? Ешкім айта алмаса керек: рухани кеселдің зардабы дене кеселінен мыңдаған есе ауыр! Дана қазақ «Таяқ еттен өтеді, сөз сүйектен өтеді» дейді. Отарлау ең алдымен басына ноқта түспеген бұла халықтың ең алдымен миына, санасына, ақыл – ойына жасалады. Миы, санасы, ақыл – ойы отарланбаған халық ешқашан, ешкімге құл болмайды. Отаршылдықты жан – дүниесімен сезінген Абайдың «бастағы ми, қолдағы малға талас қылған» деуі де сондықтан.

Міне, осындай ел басына күн туған, елдің рухы езіліп, намысы тапталған кезеңде елдің қамын ойлап, түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айырылған ерлер тарих сахнасына шығады. Ол ерлер тағы сол талайы ауыр халық ананың құрсағынан жаралады. Осы ауырлықты жан – тәнімен сезінген, «ұйқы беріп, қайғы алған» Ахмет Байтұрсынұлы өзіне – өзі «Адамдық диқаншысы» деп ат қояды. «Көлі жоқ, көгалы жоқ — қор жер» — елдігінен, бүкіл сән – салтанатынан жұрдай болған басыбайлы қоғам, отар ел — Қазақ елі. Бұл ел кезінде айдынды болғаны да, айбарлы болғаны да рас; бірақ қазір бәрін ұмытқан, дұрысы — ұмыттырған. Сол тәубесінен жаңылған, жадынан айырылған қор қоғамға өзінің кезінде кім болғанын есіне түсіру үшін көп еңбек ету керек; оның бойындағы өліп қалған адамшылықтың жасыл дарағын тірілту үшін де «адамдықтың тұқымын шашып, егу» керек. Алайда бұл азапты іске кім шыдайды, қу тандырдай кеуіп қалған топырақты қайта ылғалдандырып, оны тыңайтып, құмнан, тастан, арам шөптен тазартып, ерінбей – жалықпай егіп, суарып өнім алу үшін қаншама төзім, не деген сабыр керек?! Осы міндетін айқын сезінгендіктен де Ахмет Байтұрсынұлы өзін «Адамдық диқаншысы» деп атайды. Ал 1966 жылдың 19 маусымында Оңтүстік Қазақстан облысы, Түлкібас ауданында Қамзабек ақсақалдың көп балалы отбасында тағы бір ұл дүниеге келді. Оның атын әке – шешесі ырымдап «Дихан» деп қойды. Оңтүстік — ежелден егіншілікті кәсіп еткен, жері құнарлы, шыбық шаншысаң, өзінен – өзі тал болып шығатын абат мекен. Дихан ата — қазақ мифологиясында «егіннің, егіншілердің пірі, иесі» («Жалын» журналы, 1974, № 3, 147 – б.). Шылаулы есім деген осы болса керек: кім қойса да бұл есім баланың азамат болып қалыптасуына, өмірлік жолын дұрыс таңдауына әсерін тигізгені сөзсіз. Бұл есім қойылғанда баланың болашақта барлық күш – қайратын «халықтың көңілін көгертуге» жұмсайтын «адамдық диқаншысына» айналарын әке – шешесі білді ме, білмеді ме — о жағын тап басып айта алмаймыз, алайда сәби дүние есігін шыр етіп ашқан кезде айтылатын көл – көсір елдің дұғасының қабыл болғаны анық. Дихан Қамзабекұлы өзі құрастырып, алғысөзін жазған

Объяснение:

лт стазына айналан, мрбойы йыдаы халын Маса боп ызыдап оятуды кздеген, азаа азаты сюд йреткен Ахмет Брсынлыны халы шн еткен ызмет шаш етектен. Ол аын, ол оам айраткер, ол азаты тыш дебиет теоретиг, языковед, аартушы-красным… Ол Алаш кшбасшыларыны бр. Ол аза шн бес рет трмеге тсп: Асыпадар! Артымызда азы бар… деп, соында атылып кете баран асыл бозда. Оны мр жолын, жасаан ызметн блу, баалау бздер шн парыз.

Адамды дианшысы — Аха
Аын Ахмет Брсынлы 1872 жылы 5 ыркйекте останай облысы, Жангелдин ауданына арасты Сарытбек елд мекеннде дниеге келген. кес Брсын Шошалы ет тр, намысты олдан бермейтн, адал азамат болан екен. Руластарына ысым крсеткен Торай уезн бастыы, полковник Яковлевт соыа жыып, 15 жыла Сбрге айдалыпты. кеден трдей айрылу раута Ахметт жан дниесне атты сер етп:
О тип он шмде ой тсрп,
Бтпейтн жрегмде бар бр жарам.
Алданып жегенме оны мытсам,
Боландай жегенмн бр харам,
деген алашы лен шыарады. Патша кмшлгн кес мен туысандарына крсеткен соколыы жанына жазылмастай жара салан ол з мрбаянында: Осы баытсызды мен Торай аласындаы мектепке тсуме себеп болды, — деп жазды. Кшкентайынан зерек, талапты Ахмет алашында 1882-1884 жылдары кз ашы ауыл адамдарынан сауатын ашып, кейн жаын мадаы ауыл мектебн бтред. Сосын Торайдаы ек сыныпты орыс-аза училищеснде блм алып, оны бтрген со Орынбордаы малмдер дайындайтын мектепке оуа тсед. Оны тмамдааннан кейн зн бкл саналы мырында алдына масат етп ойан аза балаларыны сауатын ашу жмысына бар кш-жгерн арнайды. Басадан кем болмас шн бз блмд, бай м кшт болуымыз керек. Блмд болуа оу керек. Бай болуа ксп керек. Кшт болуа брлк керек. Осы керектерд жолында жмыс стеу керек, дейд Аха. ст аартушылытан бастау халын лдытан азаттыа алып шыатын жол екенн жасы тснген ол бастапыда Ахметкерей онысбаев деген байды йнен мектеп ашып, кейннен Аманараай ауылнай мектебнде бр жыла жуы бала оытады. Кп замай останай аласындаы 2 сыныпты орыс-аза мектебне ауысады. Мне, осылай Аханы бралаы кп стазды жмысы басталады. Осыан байланысты Скен Сейфуллин: А. Байтрсынлы арапайым кс емес, оыан кс. Оыандарды арасынан шыан з заманында патша арам улыты атарман-шабармандарыны соколыына, мазаына тскен халыты намысын жыртып, дауысын шыаран кс. зге оыан мырзалар шен здеп жргенде соколыа шыдап, лдыа кнп, йы басан алы азаты лт намысын орап, лтты арын жотаан патша заманында жалыз-а Ахмет ед. азаты ол уаыттаы кейбр оыандары уез, губернатор, соттара кшн сатып, тлмаш болып, кейбр оыандары арларын сатып лыты степ жргенде, Ахмет аза лтына жанын аямай ызметтерн ылды, деп жазса, аынны з ол туралы:
Адамды дианшысы жола шытым,
Кг жо, кгалы жо ыра шытым.
Тымын адамдыты шаштым, ектм,
Клн ктеруге л халыты,  деп жырлайды. Алдына лкен масаттар ойып, соан жетер жолда аянбай ызмет еткен арапайым малм Ахады кейн бкл лтты стазына айналады деген ой сол стте ешкмге де келмеген болар…

---

С этим файлом связано 1 файл(ов). Среди них: 8 а табель.docx.
Показать все связанные файлы

---

Подборка по базе: Апта 8.Стоцизм және гедонизм. Ахметұлы Диас.docx, Статья Ахмет Байтурсынов (2).docx, Практика АХМЕТЖАНОВ.docx, Роль Ахмета Байтурсынова.docx, Инфографика внешний вид педагога, Ахметова Назлы.pdf, Мен Ахмет Байтұ-WPS Office.doc, Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті_c, Реферат (Сабит Ахметмуратали)7.docx, Сабит Ахметмуратали Реферат(4) (1).docx, Ұлы Жібек жолы АхметоваД (1).docx

---

Сабақтың тақырыбы: Ахмет Байтұрсынұлы «Адамдық диқаншысы» өлеңі	Мұғалімнің аты-жөні:Баймахан А. Күні: 09.01.2020
СЫНЫП: 5	Қатысқан оқушылар саны:	Қатыспаған оқушылар саны: 0
Сабақ негізделген оқу мақсаттары	әдеби шығарманың тақырыбы мен идеясын анықтау (5 Т/Ж2)
Сабақ нәтижесі:	Оқушылардың барлығы мынаны орындай алады: Оқулықта берілген және қосымша тапсырмаларды орындайды. Жазба жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді. Оқушылардың көбісі мынаны орындай алады: Топтық жұмысты брлесе орындайды.Өз бетінше жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді. Қосымша үлестірме ресурстармен жұмыс жасайды. Оқушылардың кейбіреуі мынаны орындай алады: Оқулықтан тыс берілген қосымша тапсырмалады орындайды, тақырып бойынша қосымша мәліметтер мен дәлелдер келтіре алады.
Бағалау критерийі	Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындай алады. Сабақ барысында тыңдаушының назарын өзіне аудара алады.
Тілдік құзіреттілік	әдеби шығарманың тақырыбы мен идеясы
Ресурстар	Оқулық, суреттер, топқа бөлуге арналған кеспе қағаздар  және  әртүрлі  заттар, топтық тапсырмалар, кері байланыс, стикер.
Әдіс-тәсілдер	Сұрақ-жауап, әңгімелеу, түсіндіру, ойын, көрнекілік. Рефлексия.
Пәнаралық байланыс	Музыка, қазақ тілі.
Алдыңғы оқу	Ы.Алтынсарин «Дүние қалай етсең табылады» . Кәсібінен нәсіп тапқан
Сабақтың жоспары
Жоспарланғануақыт	Сабақ барысы :	Бағалау түрлері
Басталуы 5 минут	Бағалау парақшасымен таныстыру Топтарға бөлу. Себетпен конфет әкелу. Оқушыларға себеттен конфет алуларын сұраймын.Конфеттің түрлеріне қарай 3 топқа бөлініп отырады. 1-топ «Сары кәмпиттер» 2-топ «Көк кәмпиттер» 3 -топ «Қызыл кәмпиттер» Психологиялық ахуал қалыптастыру: «Қызыл гүлім-ай» би	Тапсырманы орындаған әр балаға конфеттер беріп отырамын.
Жаңа білім 10 минут	Білу және түсіну Берілген мәтіндерді балалар оқып алады. «Сақина салмақ ойыны» Балалар біз бүгін сақина салмақ ойынын ойнаймыз. Бұл ойынның бүгіінгі ерекшелігі кімнің қолында сақина қалса менің сұрағыма жауап береді?	Оқулық, мәтіндер.
Ортасы 10 минут	Қолдану Адамдық диқаншысы қырға шықтым, Көлі жоқ, көгалы жоқ құрға шықтым. Тұқымын адамдықтың шаштым, ектім, Көңілін көгертуге құл халықтың. Қор болған босқа кетіп еңбек, бейнет, Құлдарға құлдықтан жоқ артық зейнет. Оттай бер, жануарым екі аяқты, Адамдық хайуанға қанша қажет?! Жаратқан малды Құдай не керекке- Мінуге, сою, соғу, жүндемекке. Жорта бер қамыт киіп, қамшыңды жеп, Бұйрық жоқ ұрасың деп үндемекке. Таяққа еті үйренген қойшы жайлап, Көк есек қозғала ма түрткенге айдап? Есептен алданғандай болғандар көп, Жасықты асыл ма деп білмей қайрап. Талдау «Ыстық орындық» орындық әдісі (Бір оқушы алдыңғы жақта, орындықтар оны айнала қоршай орналастырылады. Жаттығудың сипаттамасы: Б ір оқушы алға шығып өз пікірін айтып және тақырып бойынша сұрақтарға жауап береді. Сұрақты анағұрлым мазмұнды қылу үшін, оқушылар белгілі бір пікір бойынша бірлесіп алға шығып сөйлей алады.	Оқулық,қабырғаға ілінген ватмандар, түрлі-түсті маркерлер «Ыстық орындық» орындық әдісі, сұрақтар, орындық.
Сергіту сәті 2 минут	«Қыдырып қайтайық!» би билеу	Оқушылар би билеп сергіп қалады.
Аяқталуы Сабақты бекіту 10 минут	Синтез	Графикалық органайзер: «Балық қаңқасы» диаграммасы
Бағалау 5 минут Кері байланыс 3 минут		Кері байланыс кемесі
Қосымша ақпарат
Саралау – Сіз қосымша көмек көрсетуді қалай жоспарлайсыз? Сіз қабілетіжоғары оқушыларғатапсырманы күрделендірудіқалай жоспарлайсыз?	Бағалау — Оқушылардың үйренгенінтексеруді қалайжоспарлайсыз?	Пəнаралықбайланыс Қауіпсіздікжəнееңбекті қорғауережелері АКТ-менбайланыс Құндылықтардағы байланыс
Рефлексия Сабақ / оқу мақсаттары шынайыма? Бүгіноқушылар не білді? Сыныптағыахуал қандайболды? Мен жоспарлаған саралаушаралары тиімдіболдыма? Мен берілген уақытішінде үлгердімбе? Мен өзжоспарыма қандайтүзетулер енгіздімжəне неліктен?	Төмендегі бос ұяшыққа сабақ туралы өз пікіріңізді жазыңыз. Сол ұяшықтағы Сіздің сабағыңыздың тақырыбына сəйкес келетінсұрақтарғажауапберіңіз.
Қорытындыбағамдау Қандайекінəрсетабыстыболды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? 1: 2: Қандайекінəрсесабақтыжақсартаалды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)? 1: 2: Сабақбарысында мен сыныпнемесежекелегеноқушылартуралыменіңкелесісабағымды жетілдіругекөмектесетінне білдім?

Пән: қазақ әдебиеті, 6 —сынып	Мұғалім: Баймахан А.	Мектебі: Ю.Гагарин негізгі мектебі
Сабақтыңтақырыбы	С.Торайғыров «Шығамын тірі болсам адам болып» өлеңі
Мақсаты	Оқушыларға: Өлеңдерді талдап, өлең құрылысына талдап, үйрету, түсініктерін қалыптастыру.
Күтілетіннәтижелер	А Сабақтың міндеттері: 1. А) Өзіндік ой,пікір айта білуге жетелеу,шығармашылық қабілеттерін дамыту; 2. Б) Ойларын еркін жеткізуге, шығармашылығын арттыруға дағдыландыру. 3. С) Өлең арқылы оқу білімге, отансүйгіштікке,еңбексүйгіштікке тә тәрбиелеу;
Керекті жабдықтар	Оқулық, жұмыс дәптері, флипчарт, маркерлер,АКТ, т.б.
Сабақ барысы:
Кезеңі Уақыт	Жұмыстың түрлері	Мұғалімнің іс — әрекеті	Оқушының іс — әрекеті
І Ұйым-дастыру 2 мин	Психологиялық ахуал	« Жүректен-жүрекке» тренингісі	Шеңбер бойында тұрып, бір-біріне тіліек айтады
2	Топқа бөлу		І топ, ІІ топ, ІІІ топ, ІV топ,
ІІ Үй тапсырма-сын сұрау 4 мин		«Менің борышым» атты тақырыпта ойтолғау жазу	Өткен тақырыптарды еске түсіреді.
Бекіту 4 мин	“Аялдама” ойыны	Аялдамада 8 жолаушы (сұрақтар) бар.Әр автобус 2 жолаушыны яғни сұрақтарды алады.Сол сұраққа жауап береді.	Әр топ мүшелері бір маршрутпен автобус көлігін айдап аялдамаға тоқтайды. 2 жолаушыны яғни сұрақтарды алады.
ІІІ Жаңа сабақ 2 мин	С.Торайғыров өмірі,шығармашылығы жайлы бейнебаян көрсетіледі.	—Оқушыларға бағыт береді. — С.Торайғыров жайлы бейнебаян көрсетіледі.	-Оқушылар бейне баянды тыңдай отырып, ойларына түйеді.
2	«Миға шабуыл» Сен кімсің? Адам өмірге не үшінкеледі? Өмірдегімақсатымыз не?	Берілген сұрақтарды болжай отырып ойларын айтады.Бүгінгі сабақпен байланыстырады. Ізденеді,пікірлеседі,табады.	Оқушылар өз ойларын нақты дәлелді пікірлерін айтады. Сұрақтарға жауап беру арқылы бір-бірлерінің ойын толықтырады.
3	Өлең құрылысына талдау	//көгіне// а Өрмелеп шығып //күн болам!// б Қараңғылықтың// кегіне// а Күн болмағанда,//кім болам?// б Мұздаған //елдің жүрегін // в Жылытуға //мен кірермін!// в 1 шумақ, 4 тармақ , 3 бунақ , 11-12 буынды қара өлең ұйқасы.	Өлеңді мәнерлеп оқиды. Өлеңді құрылысына қарай талдайды.
2	Әдеби — теориялықұғымдар — эпитет, теңеу	— Көрде тыныш жату, жарық күнде сәуле қуған, алуға күнді барып белді буған, толғанайдай балқып туған, ойындаотыбарлар, надандықты тебу
10	«Әлемді шарлау» әдісі	1.Мәтін әр топқа бөлініп таратылады.	Әр топтан көшбасшы сайланады.Көшбасшы өз тобына саяхатқа келген оқушыларға жұмыстарын таныстырады. Саяхатшылар өзге топтарды аралап ,өз ұсыныстарын қсынады.Өздеріне қажетті материалдарды жазып алады.
ІV Бекіту 8 мин	Ойын аппараты	Әр жемістегі ұпайды жинау арқылы бағалау. Кімболудыармандайсыңдар? Адам болу деген не? Мен келешектеөзөмірімдіқалайқұруымкерек? Жаманадамкім? Бізтамақішуүшінөмірсүремізбе, әлдеөмірсүруүшінтамақтанамыз ба? Өлеңді неге «Шығамын тірі болсам адам болып» деп атаған?	Қай топ жылдам жауап берсе, балл көп жинайды
V Үй тапс. 1мин	«Кімболам»тақырыбына эссе жазу	Сұлтанмахмұттың «Шығамын тірі болсам адам болып» өлеңін жаттау	Оқушылар күнделіктеріне түртіп жазып алады.
VІ Баға- лау. 3 мин	Бағалау парағы	Топтық жұмысты бағалау критерийлері Топтық жұмысқа қатысуын бағалау парағы Топ басшылары топ мүшелерін әр тапсырма бойынша бал қойып бағалайды.	Әріптестерімнің білім деңгейін Бағалау үшін  әр топ сарапшылары өз топ мүшелеріне баға береді. Практикалықжұмысты  қаншамұғаліммеңгергенінбақылаймын.
Кері байланыс 3 мин	«Даму ағашы»	Бүгінгі сабақтан түйгенім өте көп болды. Бүгін көп нәрсені түсіндім,маған пайдалы болды. Бүгін материалдарды түсіндім , бірақ қосымша әлі де ізденуім қажет.	Сабақтың балалар үшін қаншалықты сәтті болғанын бақылау  үшін, тақырып бойынша не білгені турлы жазады.

Күні: 09.01.2020

Сыныбы: 5 «Б»

Тақырыбы: Сөйлеу қарқыны мен ырғағы (темп)

ұл «Дұрыс сөйлейік!»  бағдарламалар циклі. Анар ханым, бүгін бағдарламада сөйлеу қарқыны туралы сөйлесейікші. Қарқынның қандай түрлері бар?

– Қарқынның түрлері өте көп десем, менің сөзімнің қарқыны өте баяу болды я? Қарқынның түрлері өте көп десем…

– Қарқынның түрлері өте көп емес, орташа сияқты.

– Қарқынның түрлері өте көп десем, менің сөйлемдегі сөзімнің қарқыны қандай болды?

– Жылдам, тез.

– Қарқынның түрлері өте көп десем… орташа болды. Өзің-ақ ажыратып алдың ғой, Нұрсұлтан. Қарқынның үш түрі бар: баяу, жылдам және орташа түрі бар. Енді ең бейтарап түрі орташа түрі ғой. Бейтарап түрі дегеннің өзі шартты түрде, бір адамның өзінің физиологиялық қарқыны болады. Мысалы, әрбір адам болмысынан өзі тез сөйлейтін адам болуы мүмкін. Егер сол тез сөйлейтін адам одан да тез сөйлеп кетсе, онда сен оның сөзін түсінбей қаласың.

– Иә, мүлдем түсінбей қаламыз.

– Егер тез сөйлейтін адам бір кезде баяу сөйлей бастаса, сенің құлағың елең ете қалады. Бұл неменеге баяулатып сөйлеп тұр екен деп ойланып қаласың. Қарқын дегеніміз енді түсінікті ғой. Қарқын дегеніміз – сөз ағымындағы белгілі бір уақыт аралығында айтылып үлгерген буын саны. Сөз ағымындағы. Қарқынның маңызы өте зор. Өйткені қарқын да интонацияның басқа құралдары сияқты. Біздің өткен аудиокурстарда айтқан кідіріс сияқты, қарқын да әртүрлі қызмет атқарады. Жалпы қазақ сөзінің қарқыны көп жағдайларда ауызша тілдің көп жанрында, стилінде орташа түрде жүзеге асады. Енді баяу қарқынмен айтылатын сөздің белгілі бір қызметі болады. Демек ол сөз бөлігі қандай да бір салмақ арқалап тұр. Қандай да бір мазмұнды жеткізгісі келіп тұр немесе сөйлеп тұрған адамның қандай да бір дітін көрсеткісі келіп тұр деген ақпаратты сіздің құлағыңызға сол қарқын жеткізіп тұрады. Ал адам бірнеше себеппен жылдам сөйлейді. Біріншісі, ол неғұрлым қысқа уақыттың ішінде неғұрлым көбірек ақпарат жеткізсем дейді.

– Иә, регламентке сай сөйлегісі келеді ғой енді.

– Екіншісі, ол ешқандай да ақпаратты жеткізейін деп тұрған жоқ. Ол асығып тұруы мүмкін. Ол асығып, оған берілген уақытты ол өзі қысқартып тұр. Сол кезде ол тез-тез сөйлей бастайды. Енді қарқынның өзгерісі адамның физиологиялық эмоциялық көңіл күйіне де байланысты болады. Кейде қатты эмоцияға салынған адамның сөзі өзінен өзі тез шыға бастайды. Енді сөз ағымындағы қарқынға қатысты бір қалыптасқан заңдылық бар. Барлық тілдерде.

– Қандай? Тек қазақ тілінде ғана емес? Барлығында ма?

– Иә, барлық тілдерде. Кез келген тілде сөз басталған кезде, аяқталғанға қарағанда баяуырақ қарқынмен жүреді. Сөздің аяғына қарай қарқын жылдамдай түседі. Өзі сондай қатып қалған заңдылық бар. Бірақ сөйлеуші жасанды түрде сөздің аяғын баяулатуы мүмкін. Енді оның не себепті екенін бағана түсіндірдік. Содан кейін бір қызығы, сөйлемнің ішінде маңызды бөліктері үнемі баяу қарқынмен айтылады, байқасаңыз. Сондықтан сізде егер ауызша сөз арқылы бір ойыңызды жұртшылыққа жақсы жеткізем десеңіз, сол сөзіңіздің ішіндегі маңызды ақпаратты жүктеп тұрған бөлігін баяу айтуыңыз керек. Сонда тыңдарман оны қабылдай алады. Бірақ бүкіл сөзіңіз баяу болса, онда ол соның ішіндегі қай ақпарат маңызды екенін түсінбей қалады. Сондықтан сіз маңызды ақпаратыңызды баяу айтасыз да, оның айналасындағы ақпараттарды беріп тұрған сөйлемдерді жылдамырақ айтуға болады. Мысалы, барлығымыз көзімізді тігіп қарасақ /келе жатқан /Нұрсұлтан екен десем.

– Яғни қарқынға байланысты Нұрсұлтан екені түсінікті болады.

– Менің ақпаратымның маңызды бөлігі сіздің атыңызға қатысты дегенді білдіреді.

– Мысалы, біз енді телевизияны мысалға келтіріп жатырмыз ғой. Қадірменді көрермендер, бүгінгі бағдарламамыздың тақырыбы  мемлекеттік тілдің насихатталуы десем, яғни бұл жердегі мемлекеттік тілдің насихатталуы негізгі айтылатын ой, тақырып. Баяу қарқын арқылы біз жеткізе отырдық, я?

– Иә, баяу, қарқын арқылы маңызды бөлік екенін көрсеттіңіз.

– Рақмет, сізге Анар ханым!

А. Байтұрсынов «Адамдық диқаншысы» 5 сынып

Назар аударыңыз, сертификатты “менің материалдарым” деген бетте жүктеп алуға болады

Ответ:

Мен адамдық диқаншысымын.

Адамдық немесе адамгершілік адам бойындағы асыл қасиет, бұл дегеніміз рухани тәрбиенің бастауы, әдептілік ұғымымен қатар жүретін адамзат баласының ең жоғарғы мақсатына бағытталған гуманистік құндылық болып табылады. Адамгершілік басқа сөзбен айтқанда, адамшылдық дегенді білдіреді, яғни бұл қасиет адам бойында ең алдымен отбасында, атап айтқанда ата – ананың үлгісі мен тәлім – тәрбиесінің арқасында қалыптасады.  

Халықтық дүниетанымда мінез-кұлықтың әр түрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-әрекеттерде көзге түсетін төмендегідей адамгершілік белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рахымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, әділдік, қанағатшылдық және т.б.  

Адамгершілік адамды мейірімділікке, Отанын, елін, отбасын сүюге үйретеді. Егер адамда адамгершілік қасиет болмаса, ол адам өз — өзін сыйламайды.

Адамгершілік қатынастар моральдық нормалармен өлшенеді. Моральдың негізгі міндеті — адамның мінез-құлқын тәрбиелеу, осы арқылы олардың бойында әдеп сақтау қатынастарын қалыптастыру, адам мен қоғам арасындағы қатынасты реттеу. Адамгершілік тәрбиесі оқушылардың моральдық сенімдерін, жағымды мінез-құлық дағдылары мен әдеттерін қалыптастырады. Адамгершілік тәрбиесінің теориялық мәселелері өл-Фараби, Ыбырай, Абай, т.б. еңбектерінде кеңінен қолданыс тапқан.

Біздің отбасымызда ата-әжем, ата-анам үнемі бізге өнегелі тәрбие беріп, бойымызда тек жағымды қасиеттердің қалыптасуына септігін тигізеді. Осы ізгі тәрбиені бойыма сіңіріп, болашақта ата-анам ғана емес, бүңіл ел мақтанатындай адамдық диқаншысы болғым келеді.