А?су жаба?ылы ?оры?ы эссе

Ақсу-Жабағылы Қазақстанның ең көне қорығы, сонымен қатар Орталық Азиядағы ЮНЕСКО биосфера қорығы дәрежесін алған ең алғашқы қорық. Теңіз деңгейінен 1000 м-ден 4280 м аралығындағы биіктікте Тянь-Шань тауларында орналасқан. Негізгі биік аймақтары өзінің таңқаларлық бейнелерімен жартылай шөлейттер ылғалды жазықтармен алмасып аршалы ормандарына өтеді. Ылғалды даладағы бай жазықтар аршалармен астасып жатқан жіңішке бұталардың өсуіне қолайлы жағдай туғызған. Көздің жауын алатын қатаң қарлы шыңдардың бөктерінде түрлі түсті альпі гүлдері жайқалып өскен. Ақсу-Жабағалы сирек кездесетін, тек осы аймақтарға ғана тән өсімдіктер мен жануарлардың отаны. Бұл жерден тау қойын, ешкісін, маралдарды және еліктерді, сілеусіндер мен қар қабыландарын, қасқырлар мен түлкілерді, аюлар мен тағыландарды, ақкүмістерді таба аласыз. Осы жерлерді сарышұнақтарды да көруге болады.

1

2


А қ су-Жаба ғ ылы қ оры ғ ы Талас Алатауыны ң (Батыс Тянь-Шань) солт ү стік-батыс б ө лігін ж ә не Ө гем жотасын алып жат қ ан Қ аза қ станда ғ ы т ұңғ ыш қ оры қ. Жамбыл облысыны ң Жуалы ауданы мен О ң т ү стік Қ аза қ стан облысыны ң Т ұ рар Рыс құ лов ауданы аума ғ ында орналас қ ан. Қ оры қ А қ су ж ә не Жаба ғ ылы атты екі ө зенні ң арасына орналас қ ан. [1] Ол 1926 ж. құ рыл ғ ан. Құ рамында Қ аратауда ғ ы « Қ арабастау» (126 гектар) ж ә не « Ә улие» (100 гектар) телімдері бар. Жеріні ң ауданы гектар (2007). Қ азір А қ су–Жаба ғ ылы қ оры ғ ы ЮНЕСКО жаса ғ ан д ү ниеж ү зілік қ оры қ тар тізіміне енген.Талас Алатауыны ңТянь-Шань Ө гем жотасын Қ аза қ станда ғ ы [1]ЮНЕСКО

3


Қ оры қ бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өң ірінде бидайы қ, т ү рлі ш ө птер, боз жусан, жо ғ арысында селдір арша орманы, субальпі ж ә не альпі шал ғ ыны ө седі. Одан жо ғ арысын м ұ зды қ тар мен к ө п жылды қ қ ар жап қ ан. А қ су – Жаба ғ ылы қ оры ғ ыны ң жерін А қ су ө зеніні ң а ңғ ары (тере ң дігі 500 м-дей) жарып ө теді. Ө сімдіктер д ү ниесі ә ралуан. Онда м ү кті ң 61, қ ынаны ң 58, жо ғ ары сатыда ғ ы ө сімдіктерді ң 1400 (д ә рі-д ә рмектік ө сімдіктерден: қ ылша, сасыр,иманжапыра қ, т ү йежапыра қ, сарыа ғ аш, ш ә й қ урай, талас у қ ор ғ асыны), техникалы қ ө сімдіктен: арша, рау ғ аш, ит құ мы қ, таран, жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қ ара қ ат, б ү лдірген, жем-ш ө птік ө сімдіктен жо ң ыш қ а, кекіребас, бедебас, т ү лкі құ йры қ, к ө де, сондай-а қ эндемик ө сімдіктерден майыс қ ыш қ ия қ, талас қ айы ң ы, а қ шыл сары жо ң ыш қ а, қ аратамыр, тома ғ аш ө п, қ андыг ү л, реликті ө сімдіктерден: жал ғ ан маса қ ша, Минквиц кендіршесі, Қ аратау сетені т ү рлері бар. Қ оры қ ты ң жануарлар ә лемі де ө те бай: с ү т қ оректілерді ң 42 (ар қ ар, таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қ о ң ыр аюы, борсы қ, сусар, т.б.); құ старды ң 238 (гималай ұ лары, кекілік, са қ алтай, б ү ркіт, қ ара құ тан, бозтор ғ ай, сарытор ғ ай, ителгі, шымшы қ, т.б.); бауырымен жор ғ алаушыларды ң 9 (алай жала ң к ө зі, сарыбауыр кесіртке, қ ал қ ант ұ мсы қ ты қ ара ш ұ бар жылан, с ұ ржылан т.б.), қ осмекенділерді ң 2 (жасыл құ рба қ а ж ә не к ө лба қ а) ж ә не балы қ ты ң 2 т ү рі тіршілік етеді. қ арА қ су ө зеніні ң қ ылшаиманжапыра қаршарау ғ ашит құ мы қэндемик Қ аратаужануарлартаутекебарыссарыбауыр кесіртке

4


Омырт қ асыз ж ә ндіктерді ң де алуан т ү рлері осы өң ірде қ оныстан ғ ан. А қ су – Жаба ғ ылы қ оры ғ ы – таби ғ атты ң на ғ ыз ғ ылыми лабораториясы, онда ғ ылыми-зерттеу ж ұ мыстары ү збей ж ү ргізіледі. [2] [2] А қ су-Жаба ғ ылы Қ аза қ станны ң е ң к ө не қ оры ғ ы, сонымен қ атар Орталы қ Азияда ғ ы ЮНЕСКО биосфера қ оры ғ ы д ә режесін ал ғ ан е ң ал ғ аш қ ы қ оры қ. Те ң із де ң гейінен 1000 м-ден 4280 м аралы ғ ында ғ ы биіктікте Тянь-Шань тауларында орналас қ ан. Негізгі биік айма қ тары ө зіні ң та ңқ аларлы қ бейнелерімен жартылай ш ө лейттер ыл ғ алды жазы қ тармен алмасып аршалы ормандарына ө теді. Ыл ғ алды далада ғ ы бай жазы қ тар аршалармен астасып жат қ ан жі ң ішке б ұ таларды ң ө суіне қ олайлы жа ғ дай ту ғ ыз ғ ан. К ө зді ң жауын алатын қ ата ң қ арлы шы ң дарды ң б ө ктерінде т ү рлі т ү сті альпі г ү лдері жай қ алып ө скен. А қ су-Жаба ғ алы сирек кездесетін, тек осы айма қ тар ғ а ғ ана т ә н ө сімдіктер мен жануарларды ң отаны. Б ұ л жерден тау қ ойын, ешкісін, маралдарды ж ә не еліктерді, сілеусіндер мен қ ар қ абыландарын, қ ас қ ырлар мен т ү лкілерді, аюлар мен та ғ ыландарды, а қ к ү містерді таба аласыз. Осы жерлерді сарыш ұ на қ тарды да к ө руге болады.

5


Құ стар ә лемі ө те бай. Жо ғ ары аспанда м ұ ртты грифтер, грифондар мен алтын қ ырандар қ алы қ тайды. Тасты жартастарды ң арасынан тау кекіліктеріні ң ұ яларын, қ ар арасынан тылсым қ ар ә тештерін кездестіресіз. Жапыра қ ты орман к ө ле ң кесінде от жалыны т ә різдес шыбын ұ ста ғ ыш қ ара ң дайды. То қ ылда қ ты ң ыс қ ыр ғ ан дауысы сыбыз ғ ыны ң ә нін еске салады. К ү н с ә улесі ойна ғ ан жазы қ далаларында к ө белектер ойнайды, арасынан сирек кездесетін Аполло к ө белектерін де к ө руге болады. Ө сімдіктер ә лемі та ңқ аларлы қ. Кішкентай тас а ғ ашы ө зіні ң тамыр жаюымен белгілі. Амарантус Грандифолия ө сімдігі ба ғ алы май ғ а толы. Грейг қ ыз ғ алда қ тары тау ала ңқ айларында қ ызыл жалындай жар қ ырайды. Қ ыз ғ ылтым флокулалар ғ а Қ о қ анд Моринасыны ң же ң іл г ү лдері жиналады. Қ оры қ ландшафтысы к ө ркем ж ә не тылсым. Жазы қ тар мен ала ңқ айлар биік шы ң ды таулар ғ а алмасып, жартасты шат қ алдармен қ иылысады. Ө зендері тере ң шат қ алдар ғ а құ йылып, а қ ыр ғ ан сар қ ырамаларды т ү зейді. Т ү псіз к ө гілдір м ұ здай тау к ө лдерінде аспан айнадай ша ғ ылысады. Те ң із де ң гейінен 3,000м биіктікте орналас қ ан қ ол жеткізбес ұңғ ымаларда тастар ғ а ойылып т ү сірілген к ө птеген бейнелерден т ұ ратын «сурет галлереясын» табу ғ а болады. Оларда ү й ж ә не жабайы жануарлар, ежелгі адамдарды ң а ң аулауы бейнеленген. А қ су-Жаба ғ ылыны ң сазды топыра ғ ында палеонтологтар тас қ а айнал ғ ан ө сімдіктерді ң, ж ә ндіктерді ң, балы қ тарды ң ж ә не кесірткелерді ң іздерін тап қ ан.

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

Описание слайда:

Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, жоғарысында селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Одан жоғарысын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан. Ақсу – Жабағылы қорығының жерін Ақсу өзенінің аңғары (тереңдігі 500 м-дей) жарып өтеді. Өсімдіктер дүниесі әралуан. Онда мүктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас уқорғасыны), техникалық өсімдіктен: арша, рауғаш, итқұмық, таран, жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген, жем-шөптік өсімдіктен жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде, сондай-ақ эндемик өсімдіктерден майысқыш қияқ, талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл, реликті өсімдіктерден: жалған масақша, Минквиц кендіршесі, Қаратау сетені түрлері бар.
Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, жоғарысында селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Одан жоғарысын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан. Ақсу – Жабағылы қорығының жерін Ақсу өзенінің аңғары (тереңдігі 500 м-дей) жарып өтеді. Өсімдіктер дүниесі әралуан. Онда мүктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас уқорғасыны), техникалық өсімдіктен: арша, рауғаш, итқұмық, таран, жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген, жем-шөптік өсімдіктен жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде, сондай-ақ эндемик өсімдіктерден майысқыш қияқ, талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл, реликті өсімдіктерден: жалған масақша, Минквиц кендіршесі, Қаратау сетені түрлері бар.

Ақсу-Жабағылы қорығы — Талас Алатауының (Батыс Тянь-Шань) солтүстік-батыс бөлігін және Өгем жотасын алып жатқан Қазақстандағы тұңғыш қорық. Жамбыл облысының Жуалы ауданы мен Оңтүстік Қазақстан облысының Тұрар Рысқұлов ауданы аумағында орналасқан. Қорық Ақсу және Жабағылы атты екі өзеннің арасына орналасқан. Ол 1926 ж. құрылған. Құрамында Қаратаудағы «Қарабастау» (126 гектар) және «Әулие» (100 гектар) телімдері бар. Жерінің ауданы 128118 гектар (2007). Қазір Ақсу–Жабағылы қорығы ЮНЕСКО жасаған дүниежүзілік қорықтар тізіміне енген.

Қорық бірнеше биіктік белдеуде жатыр. Тау өңірінде бидайық, түрлі шөптер, боз жусан, жоғарысында селдір арша орманы, субальпі және альпі шалғыны өседі. Одан жоғарысын мұздықтар мен көп жылдық қар жапқан. Ақсу – Жабағылы қорығының жерін Ақсу өзенінің аңғары (тереңдігі 500 м-дей) жарып өтеді. Өсімдіктер дүниесі әралуан. Онда мүктің 61, қынаның 58, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1400 (дәрі-дәрмектік өсімдіктерден: қылша, сасыр, иманжапырақ, түйежапырақ, сарыағаш, шәйқурай, талас уқорғасыны), техникалық өсімдіктен: арша, рауғаш, итқұмық, таран, жеміс-жидектерден: жабайы алма, шетен, шие, қарақат, бүлдірген, жем-шөптік өсімдіктен жоңышқа, кекіребас, бедебас, түлкіқұйрық, көде, сондай-ақ эндемик өсімдіктерден майысқыш қияқ, талас қайыңы, ақшыл сары жоңышқа, қаратамыр, томағашөп, қандыгүл, реликті өсімдіктерден: жалған масақша, Минквиц кендіршесі, Қаратау сетені түрлері бар. Қорықтың жануарлар әлемі де өте бай: сүтқоректілердің 42 (арқар,таутеке, елік, марал, барыс, Тянь-Шань қоңыр аюы, борсық, сусар, т.б.); құстардың 238 (гималай ұлары, кекілік, сақалтай, бүркіт, қара құтан, бозторғай, сарыторғай, ителгі, шымшық, т.б.); бауырымен жорғалаушылардың 9 (алай жалаңкөзі, сарыбауыр кесіртке, қалқантұмсықты қара шұбар жылан, сұржылан т.б.), қосмекенділердің 2 (жасыл құрбақа және көлбақа) және балықтың 2 түрі тіршілік етеді. Омыртқасыз жәндіктердің де алуан түрлері осы өңірде қоныстанған. Ақсу – Жабағылы қорығы – табиғаттың нағыз ғылыми лабораториясы, онда ғылыми-зерттеу жұмыстары үзбей жүргізіледі.

Ақсу-Жабағылы Қазақстанның ең көне қорығы, сонымен қатар Орталық Азиядағы ЮНЕСКО биосфера қорығы дәрежесін алған ең алғашқы қорық. Теңіз деңгейінен 1000 м-ден 4280 м аралығындағы биіктікте Тянь-Шань тауларында орналасқан. Негізгі биік аймақтары өзінің таңқаларлық бейнелерімен жартылай шөлейттер ылғалды жазықтармен алмасып аршалы ормандарына өтеді. Ылғалды даладағы бай жазықтар аршалармен астасып жатқан жіңішке бұталардың өсуіне қолайлы жағдай туғызған. Көздің жауын алатын қатаң қарлы шыңдардың бөктерінде түрлі түсті альпі гүлдері жайқалып өскен. Ақсу-Жабағалы сирек кездесетін, тек осы аймақтарға ғана тән өсімдіктер мен жануарлардың отаны. Бұл жерден тау қойын, ешкісін, маралдарды және еліктерді, сілеусіндер мен қар қабыландарын, қасқырлар мен түлкілерді, аюлар мен тағыландарды, ақкүмістерді таба аласыз. Осы жерлерді сарышұнақтарды да көруге болады.

Құстар әлемі өте бай. Жоғары аспанда мұртты грифтер, грифондар мен алтын қырандар қалықтайды. Тасты жартастардың арасынан тау кекіліктерінің ұяларын, қар арасынан тылсым қар әтештерін кездестіресіз. Жапырақты орман көлеңкесінде от жалыны тәріздес шыбын ұстағыш қараңдайды. Тоқылдақтың ысқырған дауысы сыбызғының әнін еске салады. Күн сәулесі ойнаған жазық далаларында көбелектер ойнайды, арасынан сирек кездесетін Аполло көбелектерін де көруге болады. Өсімдіктер әлемі таңқаларлық. Кішкентай тас ағашы өзінің тамыр жаюымен белгілі. Амарантус Грандифолия өсімдігі бағалы майға толы. Грейг қызғалдақтары тау алаңқайларында қызыл жалындай жарқырайды. Қызғылтым флокулаларға Қоқанд Моринасының жеңіл гүлдері жиналады.

Қорық ландшафтысы көркем және тылсым. Жазықтар мен алаңқайлар биік шыңды тауларға алмасып, жартасты шатқалдармен қиылысады. Өзендері терең шатқалдарға құйылып, ақырған сарқырамаларды түзейді. Түпсіз көгілдір мұздай тау көлдерінде аспан айнадай шағылысады.

Теңіз деңгейінен 3,000м биіктікте орналасқан қол жеткізбес ұңғымаларда тастарға ойылып түсірілген көптеген бейнелерден тұратын «сурет галлереясын» табуға болады. Оларда үй және жабайы жануарлар, ежелгі адамдардың аң аулауы бейнеленген.

Ақсу-Жабағылының сазды топырағында палеонтологтар тасқа айналған өсімдіктердің, жәндіктердің, балықтардың және кесірткелердің іздерін тапқан.

—Қазақстанның басқа қорықтарының жанында Ақсу-Жабағылы қорығы өсімдік жабынының сан алуандығымен және ерекше байлығымен ерекшеленеді. Бұл қорықта 12 түрлі өсімдікке жататын 60-тан астам өсімдік формациясы анықталған болса, басқа қорықтарда 5-7 түрі ғана кездеседі. Тек Батыс Тянь-Шаньға ғана тән ең ерекше түрі ретінде жартылай саванналар немесе саваноидтар болып табылады. Қорықта және оның айналасында осы түрдің үш нұсқасы кездеседі. Аласа шөпті саванноидтар ішінде сан алуан баданалы қоңырбас, қияқ, түрлі-түсті қысқа вегетациялаушы көпжылдық (эфемероидтар) мен бір жылдықтар (эфемерлер) қорық шекарасындағы тау етегіндегі сүйректілерді жауып жатыр. Әрі жапырақты саванноидтар, оның ішінде құмеркек пен баданалы теріскен аласа таулы белдіктерге тән. Шатыршагүл тобының ірі жапырақты өкілдері көптеп кездесетін үшінші нұсқасын (сасыр мен азықтық прангос) жиі «умбелляр» деп атайды. Олар кеңінен таралған – аласа таулы жерлерден бастап – орташа таулы жерлерге дейін, субальпілі белдеудің төменгі бөліктерінде таралған.

—Тек Батыс Тянь-Шаньға ғана тән басқа өсімдік түрі – арша ағаштары. Олар аталған өңірдің ландшафтының керемет бейнесін қалыптастырады. Тау баурайына орап, оларды эрозиядан қорғайды, ылғалды бойына сіңіріп, өзендердің ағынын реттейді, қуатты су тасқынынан, қар көшкіні мен селден қорғайды. Ұшпа эфир майлары мен фитонцидтер ауаны тазартып, сауықтырады. Бір гектар жерге өскен арша ағашының 30 кг-ға дейін осындай зат бөледі

Соның нәтижесінде микробқа қарсы аймақ түзіледі. Батыс Тянь-Шаньдағы негізгі ағаш өсіндісі болғандықтан, адамзат оны әуелден өз шаруасына пайдаланған. Арша ағаштарының алқаптары соңғы жүз жыл ішінде айтарлықтай қысқарған, сондықтан олар ерекше күзетілетін бірінші санатты орманға жатады, сондықтан Қазақстанның Қызыл кітабына кіреді. Одан бөлек, Ақсу-Жабағылы қорығында ерекше өсімдік қоғамдастығына күзетіледі. Бұл Қызыл кітапқа енген Сиверс алма ағашы мен Кавказ каркасы, эхидна эспарцеті, өсінділер мен эндемдер, атап айтқанда, алкор мен пскем жуасы – орташа таулы беткейлердегі шөгінділер – орташа таулы жерлердегі шөгінділерде қаптап өскен.

Қорық флораға бай. Күзетілетін өсімдік түрлерінің көлемі келесідей: саңырауқұлақтар – 250-ден астам; мүктер, қыналар, балдырлар – 60-70 түрлі, биік өсімдіктер – 1300 түрден астам. Флораның өзгешелігі мен ерекшелігі биік өсімдіктердің негізінде жақсы көрініске ие. Бұл топта 200-ден астам сирек кездесетін өсімдік түрлері байқалады, оның ішінде: Батыс Тянь-Шань мен Қаратаудың 177 эндемі; шамамен 30 таусыншақ; 39 – Қызыл кітапқа енген өсімдіктер. Тек Ақсу-Жабағылыда ғана сүтшөп, Талас аққайыңы және т.б. сияқты сирек кездесетін өсімдіктер бар.

Сан алуан пайдалы өсімдіктердің ішінен ең маңыздысы – 80-нен астам түрі бар өсімдіктердің тұқымдастары. Грейг және Кауфман қызғалдақтары – қызғалдақтардың әлемге танымал жүздеген сұрыптарының негізін салушылар аса танымалдыққа ие.

Талдыбұлақ

Тау бөктері және төменгі белдеумен  жаяу және атпен жүретін бағыттар. Жолдың бір бөлігі аласа таулы далалы жермен жүріп ары қарай Талдыбұлақ сайының астымен өтеді. Сүрлеу жолдарында өзен жағалауы тоғайларын көруге болады. (Тал, қарақат, итмұрын, үшқат  тб). Ары қарай Сиверс алмасын, Грейг және Кауфман қызғалдақтарын және Заравшан аршасын көруге болады. Сүрлеу жолында Тянь –Шань қоңыр аюын, тау текены, ал құстардан сарығалдақ сұлыкешын, бұлбұл,   сұшылқара, қарабас құрқылтайды, жұмақты шыбыншыны кездестіруге болады.

Жетымсай

Тау жоталарымен және төменгі белдеумен, жаяу, автомобиль және атпен жүру бағыттары.
Жолдың бір бөлігі таудың аласа таулы далаларымен, Жетымсайдың төменгі жағалауымен  өтеді.
Сүрлеу жолында өзен жағалауы тоғайларын (тал, итмұрын, үшқат  тб) көруге болады. Ары қарай сүрлеу жолында Грейг және Кауфман қызғалдақтарын, Заравшан аршасын, Колпаковский Иродиктиумын көреміз. Сүрлеу жолында таутекені, Тянь –Шань қоңыр аюын, елікті кездестіруге болады.

Байбарақ

Сүрлеу жолы Жабағылы кордонынан басталып, шырғанақы және тал бұталары қалың өскен Жабағылы  өзені жағалауымен жүреді. құстардан кекілікті, сұшылқараны кездестіруге болады. Сүрлеу жолы Байбарақ өзені жағалауымен жүреді. Өсімдіктерден арша, эфедра, таудағанды көруге болады.

Кіші –Қайыңды аңғары, Кіші –Қайыңды асуы

Арша  орманымен  Жабағылы өзені  алқабына, сондай – ақ Кіші – Қайыңды сарқырамасына экскурсия жасау.  Көктем кезінде оңтүстік беткейден тау текелерді, архарларды кездестіруге болады. Бүркітпен тазқараларды жиы кездестіресін. Жол бойында Грейг және Кауфман қызғалдақтары және Иридодиктиум өседі.  Ашық ауа – райы кезінде асудан Бұғылытөр шыңы көрінеді. Бұл жерде Тянь –Шань қоңыр аюлары көп жүреді.

Кіши-Кайыңды  аңғары – Үлкен –
Қайыңды аңғары

Теңіз деңгейінен 1750-1890м биіктікте. Экскурсия тоғай және арша орманымен өтеді. Кіші –Қайыңдының қарсы жағалауынан бүркіт  ұясын бақылауға болады. Сүрлеу жолында қарамаңдай шымшық, бөденелерді кездестіруге болады. Жылы кезде шалғында   әртүрлі өсімдіктер  көп өседі.

Улькен-Кайынды – Байдаксай – Кызольгенколы – Қаскабулак

Теңіз деңгейінен 1890 – 3100 м биіктікте.  Экскурсия  альпілік шалғындықпен жатық арша өсетін жерлермен өседі. Қызөлген көлінің керемет табиғатын көруге болады. Байдақсай аңғарында  және Қасқабұлақ  котловинасында қола және ерте темір ғасыры тасқа салынған  суреттерін көреміз. Бүл жерлерде архар, тау теке,  құстардан – гималай улары, сақалтайды жиы кездестіруге болады.

Үлкен-Қайынды аңғары –Үлкен-Қайынды асуы

Теңіз деңгейінен  1890 – 2940 м биіктікте.

Экскурсия Альпі шалғындығымен өтеді. Талас Алатауының әдемі көрінісін  тамашалау. Ауа- райының ашық кезінде  асудан қорықтың орталық бөлігінің әдемі жерлерін сондай – ақ Бұғылытөр шыңын көруге болады. Альпілік шалғындарында аполлон, Махаон көбелектерінің 5 түрін кездестіре аласың. Құстардан – алпі шауқарғасын, сақалтайды аңдардан – аю, тау текелерді  кездестіруге болады.

Ақсу  құз – шатқалы – Ақсу өзені көпірі

Экскурия  Ақсудың оң –  жағалауының  кордонынан басталып, Ақсу өзеніндегі көпіріне дейін барады. Бағыт  таудаған, арша ағаштары арасынан өтеді. Сүрлеу жолында Грейг және Кауфман қызғалдақтары, Регел Эремурусы өседі. Құз шатқалдың оң жағалауында құз қарлығаштарын бақылауға болады. Жыртқыш құстардан –  бүркіт, жылан жегіш қыран, күйкентай, тілеміш, жұртшы, ақбас құмай, тазқара, ителгіні  көругге болады.

Ақсу  құз – шатқалы –
Таяксалды аңғары

Экскурсия құз –шатқалы  беткейімен жүріп Қызжыққаннан басталып, Таяқсалды аңғарына дейін барады. Автомобилмен де Таяқсалды аңғарына жетуге болады.Сүрлеу жолында жыртқыш құстардан – бүркіт, жылан жегіш қыран, күйкентай, тілеміш, жұртшы, ақбас құмай, тазқара, ителгіні бақалтақ қырандарды бақылауға өте ыңғайлы. Жаз кезінде эндемик  өсімдіктерден  Северцов сырғасын көруге болады. Сондай – ақ өте әдемі 15 км –лік тектоникалық жырықты тамашалуға  жағдай бар.

Көксай – аңғары  Көксай көлі

Экскурсия Көксай өзені аңғарымен жүреді. Талсай тармағының Көксайға құятын жеріндегі сарқыраманы,  Көксай көлін тамашалуға, сүрлеу жолда көкқұс, сүшылқара, бүркіт, сақалтай құстарын кездестіруге болады. Өсімдіктерден Түркістан Кортузы, Талас акониты өседі.

Аюлар тұқымдасы

Ареалы мен саны қысқаруда. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан  Қызыл кітаптарына енгізілген.

Саны. ХIХ және ХХ ғасырдың басында Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань тауында едәуір болатын одан кейін оның барлық қоныстарда саны азайып кетті. 1970 жылдары Жоңғар Алатауында 300-дей, Тянь-Шань тауының Қазақстандық бөлігінде 200 (оның 20-25-і Алматы қорығында 65-70-і Ақсу-Жабағылы қорығында) аю  етті.  ХХ ғасырдың аяғында Ақсу-Жабағылы қорығында 40-50 дей аю саналды. Қазірде оның барлық мекендерінде саны қысқаруда.

 Мысықтар тұқымдасы

Сілеусіннің сирек кездесетін түршесі. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан  Қызыл кітаптарына енгізілген. Сілеусін, түр есебінде, ХТҚО-ның Қызыл кітабына енгізілген (NT санаты).

  Саны. ХIХ ғасырда бұрынғы Жетісу облысында кейбір жылдары  оның 200-деңастамын аулаған ХХ ғасырдың басында сілеусін саны азайып кетті және 1940-1950 жылдары жыл сайын 20-30-дай аң терісі дайнындау мекемелеріне түсті. Қазірде Іле Алатауында  60-70-тей сілеусін бар, оның тек оның 10-12-сі Алматы қорығында,ал жалпы Солтүстік Тянь-Шаньда оның қоры 100-130-дай. Жоңғар Алатауында 90-шы жылдардың басында 250-130-дей аң тіршілік етті. Батыс Тянь-Шаньда сілеусін аз, Ақсу-Жабағылы қорығында 4-5 сілеусін өмір сүреді.

  Статусы.III санат. Мекендейтін аймағы тарылып саны азайып бара жатырғандықтан ,барысты  II санатқа көшіру қажет. ХТҚО-ның Қызыл кітабына (NT санаты). Қырғызстанның, Өзбекстанның, Тәжікстанның, Түркіменстанның  және Ресейдің Қызыл кітаптарына енгізілген.

  Саны. Барлық жерлерде саны өте аз; тек аздап Алматы қорығында жиірек кездеседі. Іле Алатауында 30-35 Теріскей Алатауында 2-3 Кетпенде барыс тіршілік етеді. 1960-1980 жылдары Күнгей Алатауында оның іздері жиі кездесетін. Сол жылдары Жоңғар Алатауында 50 барыс тіршілік етті, ал Сауырда іздері ғана көрінді. Батыс Тянь-Шаньда сирек, Ақсу-Жабағылы қорығында 2-3 барыс өмір сүреді. 1970-1980 жылдары Қазақсында барлығы 180-200 дей бар екендігі анықталды, ал қазірде бұл көрсеткіш ең көбі 120-130 ғана.

Саны азайып барады. 1970 жылдарының басында Қазақстанда 1.5 мың мекендеді. Қазірде Батыс Тянь-Шаньда 165 арқар,оның 55-і Ақсу-Жабағылы қорығында, 50-і Боралдайда, 60-ы Кіші-Қаратауда тіршілік етеді. 2004 жылы Шу-Іле тауларында 80 арқар есепке алынды. Іле Алатауының батысында 30, ал шығысында 40 арқар есепке алынды. Іле Алатауының батысында 30, ал шығысында 40 арқар саналған. Жазда Теріскей Алатауда 300 арқар мекендейді. Жоңғар Алатауының оңтүстік-батыс қыраттарында, «Алтынемел»  ұлттық бағында 184 арқар, осы таудың солтүстік-шығыс жағында 350, Балқаш өңірінің оңтүстік-шығыс бөлігінде 50 арқар қоныстанған.Сөйтіп, тяньшань арқарының жалпы саны қазірде 1200-ден аспайды.

Қонақ үй

Қорықтың  орталық  ғимаратының   жанында  қонақ  үй бар. Қонақ  үйдің   үш бөлмесі  люкс, әр қайсысында өзінің ыңғайлы әжетханасымен,  тәуілік бойы  ыстық  суымен   жуынатын бөлмесі бар. Осы бөлменің бір адамға үш мезгіл тамағымен 6800 теңге   (1 тәулік). Ал, екі бөлмелі  номер үш мезгіл тамағымен 5800 теңге (1 тәулік). Ал, холл туристерге асхана  ретінде пайдалануға беріледі.  Бұл жерде   әңгімелесуге,   ертеңгі  күнге  жоспар құруға ыңғайлы. Орталық ғимараттың жанына автокөліктерді  қоюға болады.

Тур кезінде,  Сіздерге әр түрлі тамақтар үсынылады.  Сіздерге  дәмді  тамақтарды  дайындайтын  және әзірлейтін –   қонақ  үй бикесі.

Сіздердің қалауларыңыз бойынша  таңғы ас әзірленеді. Ал, ланч  орнына қонақ үйде түскі ас және кешкі ас беріледі. Ас мәзірін алдын ала бізбен хабарласу арқылы келісуге болады.

«Қорық» сөзі өте көне ол сонау Киев Русінің тұсында аң аулауға ең қатал әмірмен тыйым салынған жерлерді белгілеу үшін қолданылған. « Қызыл кітап » термині жақында, бар жоғы 30 жыл бұрын пайда болса да, мәселелерінің өткірлігі әрі пәрменділігі арқасында ол Планетамыздағы биологиялық әртүрлілікті қорғау мәселесін қарастырып, үлкен даңқа ие болды. Бұл тақырыпқа мақалалар тасқынының легі, әсіресе бірқатар мемлекеттер биологиялық әртүрлілік туралы Конвенцияға қол қойғаннан кейін (Рио – де – Жанейро , 1992) екі – үш жылда өсуіне байланысты күшейе түсті. Бұл мақалаларда осы ұғымдардың бір-біріне пара пар еместігі жайында сәл – пәл болса да ойлар жиі-жиі көріне бастады.
Қалай болғанда да осылай болатыны түсінікті. Бірақ бұл терминдер мазмұны жағынан әртүрлі. Өйткені, олар биологиялық әртүрлілікті сақтауды екі – территориялық және таксономиялық ( түрлік, түршелік және т.б) – тұрғыдан қарастырады.
Қазақстан мен Орта Азияның басқа республикаларында қорықтар 1926 жылдан, Оңтүстік Қазақстандағы Батыс Тянь-Шань табиғатының үлгісі ( эталоны ) ретінде бұл өңірде бірінші болып Ақсу – Жабағалы қорығы ұйымдастырылған жылдан ашыла бастады. Екінші болып, Қостанай облысының тың бидайықты далаларын, ең шеткі оңтүстіктегі қарағай ормандарын және жануарлар дүниесіне өте бай далалық аймаққа тән бірнеше көлдерді қорғауға алған Наурызым қорығы ( 1930 жылы құрылған ) ашылды. Одан әрі солтүстік Тянь- Шань, оның әр түрлі белдеуімен қоса, табиғатының эталондық учаскелерімен таныстыру мақсатымен Іле алатауы жотасының орталық бөлігінде орналасқан. Алматы қорығы құрылды ( 1931 жылы ). Төртінші қорық – Көкшетау облысының далалары, гранитті тас сілемдерінде өсетін қарағайлы – қайыңды ормандарымен айдын көлдерін ( Бурабай, Шортанды, Шабақты )
қорғауға арналған « Бурабай » қорығы. Бұл қорық бар-жоғы 15 жыл жұмыс істеп, 1951 жылы таратылды.
Бесінші Барсакелмес қорығы, 1939 жылдан Арал теңізіндегі осы аттас аралда жұмыс істейді. Алтыншы қорық , Қорғалжын қорығы 1958 жылы құрылды, негізінен Орталық Қазақстандағы ( Ақмола облысы ) Теңгіз және Қорғалжын көлдерінің су айдынын және оларға жақын жатқан тың даланың аздаған учаскелерін алып жатыр.
Бұл жерлер су құстарының, соның ішінде Азияның ең терістігіне қоқиқаздар тобы (колониясы) орналасқан нағыз қанаттылар базары.
Келесі қорық – Марқакөл, осы аттас көл мен Оңтүстік Алтайдың таулы тайгасымен таныстыратын, 20 жылдан астам уақыттан кейін, 1976 жылы ұйымдастырылды, ал шөлді өлкедегі Үстірт қорығы 1984 жылы құрылған, ол үстірттің батыс тік жарларының ең биігінде орналасқан. Батыс Алтай тайгасының қол тимеген учаскелерін қорғау үшін осы аттас қорық 1992 жылы ұйымдастырылды. Тентек өзенінің 12,5 мың га атырауы қорғауға алынып, соңғы есеппен Алакөл қорығы 1998 құрылды.
Өкінішке орай, айтылған қорықтардың көпшілігі орман – аңшылық және аңшылық-қорық деп аталатын шаруашылықтар болып бірнеше рет қайта құрылды. Бұл кезде олардың территориялары көп өзгеріске ұшырап, тіпті бір жерден екінші жерге ауыстырылды ( мысалы, Алматы қорығы ). Тек Ақсу – Жабағылы қорығы ғана 75 жылдан аса батыс Тянь – Шань табиғатының эталоны қорғау қызметін бұлжытпай орындап келеді.
«Табиғат эталоны» термині – жай бейнелі сөз емес. Ол қорықтар құрудың бастапқы негізгі мақсатын білдіреді. Бұл барлық табиғи комплекстерді адам баласының қызметі
араласпаған күйінде эталандоқ учаскелер экосистемалардың даму
бағыты мен қарқыны зерттеліп, мал жайылған немесе шөп шабылған
көршілес осындай учаскелерде болып жатқан өзгерістермен салыстыру
– адам баласының шаруашылық қызметі өздері пайдаланатын табиғат
ресурстары мен барлық табиғат комплекстеріне қалай әсер етеді екен деген сұраққа жауап беруге тиіс. Биологиялық әртүрлілікті сақтау
міндеті маңызды болғанымен де, бұл жерде ол комплексті қорғаудан кейін екінші орында тұрады.
Айтылғандарды мына мысал арқылы түсіндіруге болады: Наурызым қорығы үшін өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің жеке топтарының күрделі жүйелі өзара қарым-қатынасымен қоса барлық көп комплексін сақтау ол жерде ұялайтын сирек кездесетін түр-бұйра бір қазанының санын көбейткеннен әлде қайда маңызды болып табылады. Екінші жағынан, түрді сақтап қалу мәселесінде сол қорықта ұялайтын 40 шақты бірқазанды ғана қорғап қалу емес, оны шешуде қорғалмайтын басқа көлдердегі олардың маңызы зор.
Наурызым көлдерінде бірқазандар санының шектен тыс көбеюі тіпті қорық комплексіне зиян келтірген болар еді.
Ақсу – Жабағылы қорығы.
Ақсу -Жабағылы – Орта Азиямен Қазақстандағы ежелгі қорық. 2006 жылы оған 80 жыл толды. Қорық құру мәселесін көтерген белгілі гидробиолог А. Л. Бродский болатын, ол 1920 жылы бірінші рет Жабағылы және Ақсу өзендерінің жоғарғы жағында болды. Екі жылдан кейін осы жерді Ташкент университетінің бір топ профессорлары – Д. Н. Кашкаров, Е. П. Коровин, М. В. Культиасов, М. Г. Попов, Н. А. Димо зерттеулер жүргізді. Олар жердің қорық ретінде бағалы екендігін растады. 1925 жылы мамырда Шымкент жер бөлімі шешімі бойынша жерді қорыққа бөлу басталды, бір жылдан кейін оның шекарасын көрсететін белгілер қойылды. 1926 жылы маусымда Қазақ Республикасының Кеңес халық комитеті Ақсу – Жабағылы қорығының құрылғаны жайлы арнайы қаулы (хаттама № 25 ) қабылдады, ол 1927 жылы 27 мамырда Ресей Федерациясының Кеңес халық комитеті шешімімен бекітілді. Сонымен Ақсу – Жабағылы өз мерейтойын үш жыл қатарынан тойлауына болады.
Қорықтың қалыптасуы және бекінуі Борис Петрович Тризна ( 1867-1938 ) жұмыстарына байланысты, ол Ақсу – Жабағылы қалыптасуының ең қиын алғашқы онжылдығында басқарды. Осы кезде маңызды ғылыми зерттеулер жүргізілді, қызметкерлер саны мен қорық территориясы көлемі алғашқы 30 мың га 1937 жылы 69 825 гектарға ұлғайды. Келесі 50 жыл аралығында оның көлемі мен шекарасында шамалы ғана өзгерістер болды. Тек соңғы онжылдықта Қазақстан Республикасы Үкіметінің шешіміне сәйкес қорыққа Ақсай, Көксай өзендерінің жоғарғы жағын және Майдантал өзені аңғарының бір бөлігін қосты. Қазіргі кезде Ақсу – Жабағылы қорығының көлемі 128118 га, ол Қазақстанның Өзбекстан мен Қырғызстан шекарасы тоғысқан жерінде Оңтүстік Қазақстан мен Жамбыл облыстарында орналасқан.
Сонымен қатар қорықта екі палеонтологиялық жер бар, олар Қаратау тауында орналасқан. Сол уақытта Шымкент мұражайының директоры болып жұмыс істеген Б. П. Тризнаның белсенділігінің арқасында 1924 жылы мамырда көлемі 126 га Қарабастау жері құрылды. Қарабастау Кеңес Одағы бірінші палеонтологиялық қорық болды.
Көлемі 100 га Әулие жері тек 1973 жылы ғана қорық болып жарияланды. Осы жерлерде қорғалатын юра дәуірінің жануарлар мен өсімдіктер қалдығы — әлемдік ғылымның бірегей асыл қазынасы.
Ақсу – Жабағылының негізгі территориясы Талас Алатауы жотасының батыс бөлігі мен теңіз деңгейінен 1100 – 4200 м биіктіктегі Угам
жотасының қиыр солтүстік – шығыс тарамын алып жатыр.
Мұндағы тау жыныстарының басымы – төменгі карбон мен жоғарғы девон ізбестері. Ізбес сілемдері палеозойдағы ежелгі теңіз жануарларының көпшілігін – трилобиттер, маржандар, бауыраяқтылар, губкаларды қатқан күйінде сақтаған. Ежелгі тау жыныстары плиоцен мен төрттік дәуірдің қырық құрау қоспалары мен, сонымен қатар қазіргі аллювиальды және басқа да шығу тегі әртүрлі борпылдақ жыныстармен жабылған. Атпа жыныстар – сиениттер мен граниттер жер бетіне жиі шығып жатады. Олардың ізбестермен қосылысы мәрмәр түзеді. Қорықтағы тау жоталары қатты бөлінген. Олар шығыстан батысқа бойлай созылған және бедерлері ұқсас болып келеді. Солтүстік баурайлары әдетте жазық, кең тегіс сатылы бедерлер, тау адырлары қар және мұздақтармен көмкерілген. Оңтүстік баурайлары – тік, құрғақ және жартасты. Олардан жиі жіңішке үшкір жоталар кетеді, сөйтіп, сайда күрделі иірімдер түзеді. Орталық бөлігінде қалың мұзды жота Бұғылытөр көзге айқын түсіп тұрады. Осы мұздықтарының ішіндегі ең ірісінің көлемі шамамен 1 шаршы шақырым. Қорықтың басқа мұздықтары ( олар 50-ден астам ) оның мөлшерінен аспайды.
Қорықтаң негізгі өзендері – Жабағылы, Ақсу, Балдабірек, Бала – Балдабірек , олар батысқа қарай ағады. Оларға су, қар, мұз және бұлақтардан келеді. Өзен аңғарларының көпшілігі таудан шығар жерінде арна түрінде болады. Әсірісе Ақсу өзені арнасы ерекше көрінеді, оның тереңдігі 400 метр, 20 км-ден артыққа созылады. Ақсу –Жабағылының бірегей табиғи нысаналары мен көптеген көркем ландшафтары есте қаларлықтай. Бұл – Көкүйірім мен Жасыл керемет сұлу тау көлдері, Ақсу –Жабағылы, Шүнгүлдік және Бұғылытөр жарқыраған құлама мұздары, Балдабірек өзені аңғарындағы жіңішке құзды қақпалар Дарбаза, Майдантал өзендері ( көлдері ) сәулетті аңғарлары… Маржан сайындағы сұр жартастардың жұмбақ сілемдері дерлік түгел 250 милион жыл бұрын палеозой дәуірінде осы территорияны алып жатқан үлкен теңіз мекендеушілері ежелгі жануарлардың (маржандар, губкалар, малюскалар) тасқа айналған қалдықтарынан тұрады.
Бұл жерде біздің ата – бабаларымыз да өз іздерін қалдырды. Қара шөгінді тау мен жарқырыған ромб тәрізді қар мұздығынан тұратын, үлкен амфитеатрмен қоршалған, әсем де қатаң жерде Қасқабұлақ сайы шұңқырында атақты тас галереясы бар.
Қара темірлі – магенецті қабықпен қапталған жалпақ тастар бетінде үшкір қару ұшымен салынған ежелгі адамдар суреттері жақсы көрінеді. Мұнда екі мыңнан астам суреттер бар. Тас көркем суретінің таңғаларлық жазуларының орындалу мәнері мен алуан түрлі сюжеттері қайран қалдырады. Көбіне жабайы аңдар – ешкі, арқар, марал суреттері
кездеседі. Жиі салт адамның атта немесе түйеде отырғаны, садағы мен найзасы бар аңшы, күресу, билеу, әртүрлі салт жораларын жасау және тіпті дарға асу суреттері көрсетіледі.
Осы суреттердің жасы жайлы әлі күнге дейін бір пікірге келмей жатыр. Зерттеушілердің көбі оларды сақ кезеңіне, яғни біздің дәуірімізге дейінгі V – IV ғасырға жатқызады. Басқалары Қасқабұлақтағы « сурет галереясы » тас дәуірінен бастап, біздің дәуіріміздің орт а ғасырларына дейінгі көптеген ұрпақтардың қолымен жасалған деп есептеледі.
Қорық ауа райы континентальды, ылғалдылық жыл маусымы бойынша біркелкі түседі. Жалпы түсетін жауын – шашынның ( таудың орта белдеуінде 950 мм) 30 %-ы қыста, 40 % -ы күзде және небары 10 % -ы жазда т үседі. Ауаның жылдық орташа температурасы + 5,6 0С, ең суық айда ( қаңтарда ) – орташа – 5,4 0С, ең ыстық айда ( шілдеде ) + 17,20С. Құрғақшылық кезеңнің ……

© Курстық жұмыстың толық нұсқасы

Слайды презентации