Слайды презентации
Слайд 1
АЗЫҚ-ТҮЛІК МӘСЕЛЕСІНІҢ
СЕБЕПТЕРІ. қүұңәғҒҚө
Қөө
ғө
Слайд 2
Ашаршылық — саяси- леуметтік ә
процестер мен таби атта ы олайсыз
ғ ғ қ
ахуалдар салдары болып табылатын
леуметтік апат.
ә қ
қүұңүәғәқ
қүқұңәұғҒ Қө
ө
қ қ
өұөқөқңғ ңң қ Қңұқ
ү ү ұ
ң
ңҚңқұңҚңқҚқңҚңқ
Қө
ө
қңң
қ
Слайд 3
Азық-түлік проблемалары бар аймақтар
Осы картада 5 миллион
және
одан да көп адам аштықтан
зардап шегетін мемлекеттер
белгіленген. Конго Демократиялық
Республикасы
Мозамбик, Танзания, Кения
Үндістан, Пәкістан,Судан
Бразилия, Мексика, Қытай
Слайд 4
Африка
жағдайы
Қазіргі таңда Африкадағы кейбір
мемлекеттерінің азық-түлік проблемасы
ең басты
болып саналады. Мысалы:
Сомали, Кения, Замбия. Кения мен
Сомали
мамлекеттерінің шекарасында
күніне 1300 адам өзіне баспана іздеп,
басқа елдерге
көшіп тұрады. Көшіп
келуші адамдардың арасында көбінесе
балалар болады. қ1*$
,$2($% қ
ң$0$3($қ1*$($2″%!
#»#»»»+3$ә !»#$’
«3!$’! ‘$+$$(‘$4
#$*5
«+*65ү$#!*6
«+*6#»+
#$*#$#»»»+3/»$$’+($
++»7899$($#.+»!$’$+$(«5
!$’$»(«0»./:$(
./
«;/$($#($(3$$’+($.!+»‘»
!$$$! $(
Слайд 5
Мексиканың ең басты проблемалары
ашаршылық пен кедейлік деп есептеледі.
Азық
түліктін құны қатты артып кетті, сол
себептн казір қарапайым
тағамға әрбір 3-
шінің қаржысы жетпейді. Мексика қ
«‘*$+3″3!$’ !»#$$
$/$/»+»(«%(«»‘»»»(
қ+:+$$»5’
‘»!»+$$$$%#$2$#2$-!8ә
/+3$,’,»»%(
Слайд 6
Азы -т лік проблемасық ү –
б л азы -т
лікті
ұ қ ү ң
жетіспеуі ж не
ә
уаттылы ыны
аз
қ ғ ң
болуы, рамында
құ
витаминдері мен
белокты жетіспеуі.
ң
алымдарды есебі
Ғ ң
бойынша медициналы
қ
есеп адам а засы 2300-
ғ
2600 ккал. азы -т лік
қ ү
абылдау керек.
қ
Слайд 9
Талдау жасау
Жер көлемі,
Табиғи өсімі,
халықтың тығыздығы,
Халықтың жастық-жыныстық құрамы,
Еңбек ресурсы
Өмір
сүру ұзақтығы (әйелдер мен
еркектер), халықтың өсуі.
Слайд 10
GAP – ТАЛДАУ
Мақс
ат Нәти
же Айыр
ма Айырм
а
салда
ры Айырм
а
себепт
ері Айырма
ны
жою
жолдар
ы
Слайд 11
Проблеманың қамту
аймағы…
Ашты пен толы тама тану қ қ қ
арасында
ы арама- арсы 2
ғ қ қ
тенденцияны алыптасуы:
ң
қ
А Ш, Канада мен Батыс Европа
Қ
азы -т лік молшылы
ы болса,
қ ү ғ
Азияны дамушы елдері, Африка
ң
мен Латын Америкасы –
жетіспеушілік
Б рын ы Совет Ода ы елдерінде де
ұ ғ ғ
со ы кезде толы тама танбау,
ңғ қ қ
а заны д румендерге
ғ ң ә
ана аттанбауы бай алады.
қ ғ қ
Слайд 12
Г. Кэриелу бойынша тамақтану
Тама тану қ
т рлері
ү Негізгі к здері
ө
Бидай
німдері
ө бидай, арпа, тары, к ріш, ж гері, картоп,
ү ү
маниок, ант, ет, сімдік ж не жануар майы.
қ ө
ә
К ріш німдері
ү ө К ріш, бидай, ж гері, т тті картоп, маниок, ү ү ә
ант, банан.
қ
Ж гері німдері
ү ө Ж гері, бидай, арпа, тары, картоп. ү
Тары-с лы німдері
ұ ө Арпа, тары, ж гері, к ріш, бидай, батат, маниок, ү ү
картоп, банан, кокос жа а ы.
ңғ ғ
Мон ол-Тибет
ғ Арпа
Тыны м хит
қ ұ
аралдары Маниок, тары, банан, кокос жа а ы. ңғ ғ
Арктикалы
қ Жануарларды майы, бидай. ң
Слайд 13
Азы -т лік проблемасы адамзат тарихында қ ү
ежелден келе жатыр. Адам баласы асырлар
ғ
бойы мір с ре отырып, азы -т лік
ө ү
қ ү
молшылы ын жасау жолдарын н тижелі шешуді
ғ ә
армандап келеді. ылым мен техника дамуымен
Ғ
та аларлы
р т рлі жобалар пайда бола
ң қ қ ә ү
бастады. Оларды к бісі бір жа алы пен немесе
ң
ө ң қ
нер тап ышты пен б кіл адамзатты азы —
ө қ қ ү қ
т лікпен амтамасыз етуді ма сат етіп ойды.
ү қ қ қ Ашаршылы проблемасы
қ қ
Ғ Қ
қҚөңұқңңңқңғңқұ ң
өөҚөққөҚөқңқңқңҚңұқ ңұҚңқ
ү
қ
құ өқ қң Ғ Қ
қ
ә ң ұ ң
Қ!Қ қңұң
қҚңқ ғөҚ
қ!ө!
қ
ү қ
ңңңқөҚө
қ Ққөқөғңқң
өқ
ғ
ң қ ңҚңҚ қ қ Қ
қңҚңқңңқҚңқ
Ғ ұ ұ қ ң
ңұңқ»Қң қ
ұ
қ
қң ңҚ өқөөұөқ
Ғ ә Ғ ұ
өқң ! өқ
Ққңңңқң Ғ
ә ұ ұ ң ұ
Қ
өқ ңңңұқө
қң ұңқө
қ
ң ұ ұ ұ
Чтобы скачать презентацию — поделитесь ей с друзьями с помощью
социальных кнопок.
Солтүстік Қазақстан облысы, Петропавл қаласы 
Крупская атандағы № 10 орта мектебінің
қазақ тілі мен әдебиетіпәнінің мұғалімі
Оралбаева Бейнегүл Айтпайқызы
Сабақтың тақырыбы. Азық – түлік .
Сабақ мақсаты: «Азық – түлік» тақырыбы бойынша сөздерді күнделікті өмірде орынды қолдана білу.
Міндеттері: — Ауызекі сөйлеу дaғдылaрын диaлог aрқылы дaмыту.
— Адамгершілікке тәрбиелеу.
-Меңгерілген тақырып бойынша диалогтік қарым – қатынасқа түсе алу.
-Күнделікті өмірмен ұштастыра алу. Тағамның адам өміріндегі қажеттілігін ұғындырып, қадірлей білуге дағдыландыру
Сабақтың түрі: бекіту сабақ
Әдіс- тәсілдері: «Миға шабуыл», диалогтік тәсіл, СТО, АКТ, суреттеу, түсіндіру, шығармашылық жұмыс.
Көрнекілігі: Интерактивті тақта, презентациялар, түймедақ, видео, рефлексия парағы, ватмандар, қима қағаздар.
I . І. Ұйымдастыру кезеңі
— Амансың ба, алтын күн!
Амансың ба, қонақтар!
Амансың ба, шәкірттерім!
Сіздерді көрсем қуанам!
Психологиялық дайындық:
Мұғалім: Оқушылар:
— Әрбір адам? — Туысым, досым, жұрағат.
— Әрбір сабақ? — Үйрену, ұғу, ұлағат
— Әрбір ісің? — Тірлік, тірек, адамдық.
— Әрбір сөзің? — Шындық, бірлік, адалдық.
— Балалар, қазақта мынадай сөз бар «Жылы сөз жанға қуат береді» дейді. Ендеше, бүгін сабағымызды бастамас бұрын бір — бірімізге жылы сөз айтып, бүгінгі күнге жақсы тілек айтып бастайық. (Топтар бір –біріне тілек айтады)
Жақсы көңіл – күй тілеймін.
Сәттілік тілеймін
Бақыт тілеймін
Денсаулық тілеймін
Сабақта бес алуыңа тілектеспін
Жақсы күн болсын.
Ешкімге ренжіме
Мұғалім: Міне, осындай көңіл – күймен сабағымызды бастаймыз. Үйге қандай тапсырма берілді?
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
1. Тақтада берілген сурет бойынша сөйлемдер құрату арқылы оқушылардың азық-түлік атауларын, олармен сөйлем құруларын тексеру.
« Велосипед» әдісі арқылы тексеру. Бір-біріне сұрақтар қояды
III Жаңа сөздер
бөлім -отдел ас-пища
күш-сила әр түрлі-разные
өте қажет –очень нужно пайдалы —полезные
күнде керек-нужно каждодневно дәрумендер-витамины
«Ыстық орындық». Топтағы оқушылар сандарға бөлінеді.
№1 санды бала: Жаңа сөздерді сұрайды.
№2 санды бала: Тақырып бойынша сұрақ қояды.
№3 санды бала: Сөз тіркесін құрастыру.
I Жаңа сабаққа кіріспе:
а) Қызығушылықты ояту:
-Сәлеметсіздер ме, балалар. Бүгінгі сабақтың тақырыбын ребусты шешсеңдер табасыңдар.
— Бірінші суретте не?
-Екінші суретте не бар ?
-Ал мынау не?
— Қандай сөз шықты? (Азық-түлік)
—Бүгін сабақта біз азық-түлік туралы сөйлесеміз.Сендер азық-түліктің түрлерін,азық-түліктің пайдасы туралы және осы тақырыпқа байланысты сөздерді күнделікті өмірде пайдалана білулерін керек .
— Балалар, айтыңдаршы дастарқанның сәні не? (нан)
— Адамдардың сүйіп ішетін сусыны не? (шай).
— Шай дәмді болу үшін шайға не қосады? (сүт)
— Шайымыз тәтті болу үшін не қосамыз? (қант).
— Осы тағамдарды біз қайдан сатып аламыз? (дүкеннен)
— Қандай дүкеннен? (азық-түлік).сурет1.
Интерактивті тақтамен жұмыс. 1-слайд. Қыз және бала.
-Суретте кімдер бар ?
-.Олар қайда келді? Оларға ат қояйық.Кім Арман болады? ал Сауле ?
-Сендер екеуін кездестіңдер,не айтасыңдар.
— Қалай ойлайсыңдар, олар не сатып алды? (Олар ………сатып алады)
Компьютермен жұмыс. тіркелу
-Қолданушы журналды ашыңыз,тіркеліңіз.
-Сендер 4 «А» папкасының ішіндегі тапсырмаларды ашыңдар.
.Барлық сөздерді келесі тапсырмаларда қолдану керек.Бүл тапсырмаға 2 минут уақыт беріледі.,
1-тапсырма Көп нүктенің орнына тиісті әріптерді қой.
Адам .а , тағ.м, д.румендер, бард., б.лім , сат.п алдым, к.ш, беред. , азық – т.лік , бал.қ .
Әр оқушы өз орнында отырып тапсырманы орындайды. Тапсырманы орындауға 2 минут беріледі. Орындап болғасын, бір оқушының тапсырмасы интерактивті тақтаға шығарылады, басқа оқушы оның жұмысын тексереді.
-Казір Анжеликаның жұмысын тексереміз..
2-тапсырма Ойлап тап!
-Азық-түлік дүкенінде неше бөлім бар?.Қазір азық-түліктерді түрлеріне қарай ажыратамыз .( 2-минут..)
-Тексереміз.Сүт тағамдары қандай ? Ол неден жасалады? Қандай болады?
3-тапсырма ..Берілген сөздермен сөйлемдер құрaстырыңдар.
1 Марат, барды ,азық – түлік ,дүкеніне.
2 әр түрлі ,тағам бар, Дүкенде.
3 айран, қаймақ, нан, Марат, балық ,сатып алды.
4 Азық — түлік, күнде керек, адамға.
5 адамға, пайдалы дәрумендер, Азық – түлікте,бар.
6.адамға, күш, Ас, береді.
Ал Никита сөйлемдерді оқы.
. Мәтін.
Марат азық – түлік дүкеніне барды.. Дүкенде әр түрлі тағам бар..Марат айран, қаймақ, нан, балық сатып алды. Адамға азық – түлік күнде керек . Азық — түлікте адамға пайдалы дәрумендер бар. Адамға ас күш береді..
4 Қорытынды
Алма кетті домалап,
Көше бойын жағалап,
Кім тапсырманы жасайды,
Сол бестік баға алады
-Біз жақсы жұмыс істедік.Ал енді өзімізді тест арқылы тексерейік.
Тест.
.1. Адамға…….. азық — түлік керек.
А. Жазда В. Күнде С. кеше Д. ертең
2. Нүктенің орнына тиісті сөзді көрсет: Мен дүкенге…
А. іштім В. бардым С.жудым Д. жедім
3. Адам күніне……….. тамақтанады.
А. Үш рет В. досымен С. сыныпта Д.Асханада
4. Май, айран, ірімшік…………
А. Ет тағамдары В. Сүт тағамдары С. ұн тағамдары Д. жемістер
5. Шұжық, тауық еті , қуырдақ………..
А. Ұн тағамдары В. жидектер С. ет тағамдары Д. Сүт тағамдары
6. «Азық — түлік дүкені» сөзінің аудармасын тап.
А. Обувной В. Продуктовый С. мебельный Д. Овошной
7. Азық — түлікте адамға …………………………….бар.
А. пайдалы дәрумендер В.дәрі С.шаш Д.қасық
8. Адамға ас ……………. береді..
А.күш В.ет С. күш Д .май
9.Алма, алмұрт, қауын …………
А. Ет тағамдары В. Сүт тағамдары С .жемістер Д . Ұн тағамдары
10. Ас атасы – ……….
А.май В. нан С. сүт Д.ет
Критерии: кілті: « 9-10 » — 5 1- В 6-В
« 7-8 » — 4 2-В 7 -А
« 5-7» —- 3 3-А 8-А
4-С 9-С
5-С 10-В
-Мен сендерге тесттің кілтін және баға критериін беремін,тексеріңдер.
-Кім баға» 5» алды .Сендерге жұлдыз беріледі.
-Келесі сабақта біз тест бойынша қатемен жұмыс жасаймыз
Рефлексия. 1.Бүгін қандай тақырып өттік?
2. Азық-түлік дүкенінде нелер сатылады?
3. Сабақ сендерге ұнады ма? Сабақ ұнаса, алдарыңдағы қағазды мына шеңбердің ішіне жапсыруларыңа болады.
Үйге тапсырма: «Азық-түлік дүкенінде» тақырыбына 5 сөйлем құрастыру, жаңа сөздер.
Әлемдік әлеуметтік-экономикалық жағдайды талдау барысында халық санының өсуін экологиялық-экономикалық жағдайға ықпал ететін маңызды факторлардың бірі деп қарастыруға болады.
Жер бетіндегі халық санының өсу қарқыны кезеңдерге байланысты әр мемлекетте түрліше сипат алған. XV ғасырдан бастап аграрлық мәдениет, медицина мен жаратылыс ғылымдарындағы адамзат қол жеткізген нәтижелер адамзат баласының өсімін тұрақтандыруға мүмкіндік берді. XVI ғасырда халықтың негізгі бөлігі Еуропада тұрғанымен, салыстырмалы түрде Таяу Шығыс, Орта Азия, Қытайда да халық саны көп шоғырланған.
Ұлы географиялық ашылулар кезеңінде адамзат баласы планетаны ғаламдық игеруді бастады. Ауыл шаруашылығы және өнеркәсіптік технологиялардың жылдам таралуы барлық континенттегі халықтың тұрақты орналасуына негіз қалады.
XVIII ғасырға дейін халық саны орташа жылдамдықпен, жүзжылдықта 1%-ға көтеріліп отырған, ал 1830 жылдары өнеркәсіптік революция басталғаннан кейін, жер бетіндегі халық саны 1 млрд құрады. Ғылым, техника, өнеркәсіптік революцияның жылдам дамуы, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық қатынастардың өзгеруі азықтүлік, медициналық, коммуналдық, транспорттық және басқа да мәселелерді шешуге себепші болды. Тамақтанудың, санитарлық-эпидемологиялық жағдайдың жақсаруы, гигиеналық, медициналық құрал-жабдықтардың кеңінен таралуы бала өлімін азайтып, өмір сүру ұзақтығын арттырды, бұл жағдай әлемдегі халық санының аса жылдамдықпен дамуына әсер етті. Дегенмен, халық санының артуы барлық жерде біркелкі емес, бұл ұдайы өсудің әр алуан екендігін көрсетеді. Халықтың ұдайы өсуі деп туу, өлу және табиғи өсім арасындағы жиынтық саналады.
Ұдайы өсу үздіксіз ұрпақ ауысымын жаңартып отыруды қамтамасыз етеді. Бұл үдеріске жоғары деңгейде әлеуметтік- экономикалық жағдайлар ықпал етеді. XVIII ғасырдың ортасынан бастап XX ғасырдың орта шеніне дейін экономикасы жылдам қарқынмен дамыған Ұлыбритания, АҚШ, Франция секілді елдердің есебінен жер бетіндегі халық санының артуы байқалды. Дегенмен, XX ғасырдың ортасында әлемдегі жағдай тез арада өзгеріп, дамушы елдердегі халық санының артуы — «демографиялық жарылыстың» туындауына себепші болды. Дамушы елдердегі демографиялық жағдайдың жоғарылауы этникалық және діни себептермен, ерте бастан некеге тұрумен, білім деңгейінің төмендігімен, өндіріске әйелдерді араластырмаумен тікелей байланысты. Сонымен қатар, кейбір мемлекеттерді отарлық тәуелділіктен босату, медициналық қызмет көрсетуді жақсарту, халықаралық гуманитарлық ұйымдардың көмектері есебінен өлім саны тез арада қысқарды. Мұндай құбылыс «демографиялық жарылысқа», яғни халық санының жылдам қарқынмен дамуына алып келді. Әлемдегі халық санының өсуі «перифериялық», яғни дамушы елдер және өтпелі экономикасы бар елдерге тән сипат алуда. Қазіргі уақытта халық санының ең жоғары өсімі Африка және Орталық Америкада жылына 3%, Онтүстік Америкада 2,2%, Азияда — 1,8%. Халық саны жөнінен ірі елдерге мына мемлекеттер жатады: Қытай (1179 млн адам), Үңдістан (897 млн адам), Азия (258 млн адам), Индонезия (188 млн адам), Бразилия (156 млн адам). Елдегі жүргізіліп жатқан демографиялық саясатқа байланысты соңғы кезде Қытайда халық санының өсуі баяулады. Туу көрсеткіштері бойынша көшбасшы мемлекеттерге: Орталық Африка мемлекеттері, соның ішінде Кения жатады, мұндағы туу көрсеткіші 1000 тұрғынға 54 жаңа туылған сәбиден келеді.
Соңғы 100 жыл ішінде планетадағы халық саны 1900 жылы 1,620 млрд көтеріліп, 2010 жылы 6,8 млрд асты. Жер беті минутына 150 адамға, күніне 220 мың адамға артып отырады.
Планетадағы халықтың өсуінің жалпы көлемі соңғы жиырма жылда 1,7 млрд адамға артқан, оның 88%-ы дамушы елдерге тән. Мамандардың бағалауы бойынша, табиғи өсімнің осы қарқыны сақталса, онда 2020 жылы адам саны 8 млрд жетуі мүмкін. Мамандар күрделенген жағдайды жан-жақты талдай отырып, планетадағы демографиялық ахуалдың мүмкін сценарийін болжамайды. Академик С.П. Капица «Жер бетіндегі халықтың өсу үлгісі» атты еңбегін жариялап, онда 2100 жылға дейін жер бетіндегі халық саны 12-14 млрд адамды құрайды деп болжам жасайды.
Биологиялық заңдылық бойынша, қандай да бір особь саны көбею әлеуетіне, өмір сүру ұзақтығына, бейімделу мүмкіндігінің кеңеюіне тәуелді болады да, табиғи сұрыпталу — экологиялық фактор жиынтығымен реттеледі.
Қолайсыз экологиялық және әлеуметтік-экономикалық факторлардың байланысуы аса қауіпті болып табылады. Халықтың табиғи өсімінің 1%-ы ЖҰӨ-нің 4%-ға артуын талап етеді. Адамзат баласының демографиялық мәселелерін қарастырғанда, әлемде болып жатқан үдерістерді талдау және болжамдау экологиялық-экономикалық аспектілерді де терең зерттеуді талап етеді. Адам баласының сандық критерийлері ғана емес, сапалық критерийлері де маңызды болып табылады. Адам сапасының әлеуметтік және биологиялық критерийлері бір-бірінен соншалықты алыс емес. Адам санының тығыздығы жоғары болған сайын, тұмау ауруы пайда болып, оның тез таралуы апатты жағдайға алып келуі де мүмкін. Бұл мәселелер өз кезегінде әлемдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси үдерістерге әсер етіп қана қоймай, көптеген ғаламдық үдерістерге ықпал ете отырып, демографиялық мәселеден кем түспейтін және өзара байланысқан мәселені тудыратыны анық.
Қоғамдағы келесі маңызды ғаламдық мәселеге азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі жатады. Қазіргі таңда, әлемнің 364 елі өз елдерін азық-түлікпен қамтамасыз ете алмайды, 500 млн адам аштық зардабын шегуде, 1 млрд адам тамақты тойып жемейді, 35 мың адам күн сайын аштықтан өледі. Мамандардың есебі бойынша, 1989 жылы тамақ өнімдерін өндіру деңгейіне сәйкес, 40% өнімділікті жоғалтқанның өзінде есеп бойынша 5,9 млрд адамды өмір сүруіне қажетті тағаммен қамтамасыз етуге болатын, ал қазіргі тұтынудың еуропалық деңгейінің есебі бойынша 2,9 млрд адамды тамақтандыруға болады. Жағдайдың қауіптілігі мынаған байланысты, яғни адам өзінің шаруашылық іс-әрекеті барысында табиғи экожүйенің 20%-ға жуық аумағын бұзды, XX ғасырдың екінші жартысында халық санының артуы салдарынан шөлейттену, топырақ құнарлылығының төмендеуі және эрозиясы қатар жүрді. Қазіргі танда, беткейлі, батпақты және құнарлылығы төмен жерлер мен құрғақшылық жайлаған аудандардағы жерлер ғана жыртылмаған күйде қалып отыр, мұндай құбылыс ауыл шаруашылығына жарамды жерлер қорының таусылғандығын көрсетеді.
ФАО-ның (БҰҰ жанындағы Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымы) бағалауы бойынша, дамыған елдерде азық-түлікті тұтыну 90-жылдары тәулігіне 3-3,2 мың ккал және 100-110 гр протеинді құраса, Латын Америкасының дамушы елдерінде, Азияда, Африкада бұл табысы төмен жан басына шаққанда күніне 2-2,2 мын ккал, 50-60 гр протеинді құрайды. Осы мәліметтерді салыстыру арқылы қоңыржай климатта орналасқан дамыған елдер мен ыстық климатта орналасқан, суық, аязды қысы жоқ, калориялық тағамға деген қажеттілігі төмен дамушы елдердегі ерекшеліктерді ескерген дұрыс. Яғни, бұл мемлекеттердегі тамақтану деңгейінде де айырмашылықтар кездеседі.
Талданған кейбір мәліметтерге көз жүгіртсек, онда біздің планетаның қазіргіден де жоғары адам санын азық-түлікпен қамтамасыз ете алатындығын байқауға болады. Мұндай мүмкіндік ауыл шаруашылығы жүйесін жүргізуді жетілдірумен, ең алдымен, жер ресурстарын дұрыс пайдалану, бұзылуының алдын алу және тозуы мен қысқаруына жол бермеумен жан-жақты байланысты.
Азық-түлік мәселесі демографиялық мәселе секілді маңызды аймақтық және этникалық сипатқа ие. Мысалға, Үндістанда бір адамды тағаммен қамтамасыз ету үшін жылына тағамға қолданылатын 200 кг өнім қажет. Ал АҚШ-та бір адамды тамақпен қамтамасыз ету үшін 800 кг астық өндіру керек, себебі, оның басым бөлігі тікелей тағамға емес мал шаруашылығы өнімдерінің конверсиясына жұмсалады.
Дамыған және дамушы елдердегі халықтың тамақты тұтыну құрылымындағы айтарлықтай айырмашылықтар бар екендігін жоғарыда атап өттік. Дамушы елдермен салыстырғанда, дамыған елдер биосфера ресурстарын 4 есе жоғары пайдаланады және қоршаған ортаға зиян келтіреді. Яғни, АҚШ-тың 50 млн тұрғыны Үндістанның 1 млрд тұрғыны секілді қоршаған ортаға әсерін тигізеді. Жаңа жүзжылдықтағы әлемдік экономиканың басты міндеті — планета тұрғындарын азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз ету. XX ғасырдың 70-жылдарында «азық-түлік қауіпсіздігі» термині және онымен байланысты мәселелер әлемдік қауымдастықтың күн тәртібінде қарастырылды. 1974 жылы желтоқсан айында БҰҰ Бас Ассамблеясы Азық-түлік және ауыл шаруашылығы ұйымының (ФАО) ұсынысы бойынша жасалынған бағдарламаны мақұлдады. ФАО-ның бағалауы бойынша, аштықтан зардап шегетін адамдардың жалпы саны 2008 жылы 1 млрд астам адамды құраса, ал 2050 жылы 3 млрд адамға жетеді деп болжамданған болатын, қазірдің өзінде азық-түлік дағдарысын басынан кешіріп жатқан адамдар саны Африкада 600-ден 700 млн дейінгі көрсеткішті құрайды.
Осы бағалаудағы аштық критерийінің ең соңғы деңгейі «дағдарыстық деңгей» деп сипатталады, яғни өмір сүруге қажетті ағзаның энергиялық қажеттілігінің толық жетіспеушілігі. Егер де аштықты анықтау үшін қатаң тәртіп қолданылса, онда дамушы елдердегі аш адамдар саны жоғары болар еді. Азық-түлік саласындағы драматизм келесідей қорытындыланды: «елдегі ашаршылық — халықтың кең құрамының күнделікті өмірінде кездесетін тұрақты, ағымдағы құбылыс». Азық-түлік мәселесіндегі түбегейлі шешім мемлекеттің экономикалық даму мәселелерімен тығыз байланысты.
(Соңғы жылдары әлемде энергетикалық мәселе ең маңызды мәселе көзіне айналды. Әлемнің толыққанды экономикалық дамыған елдерінде қазіргі өндіруге қарағанда 5-6 есе энергия жетіспеушілігін байқауға болады. Экономикалық өсу үшін энергетиканың даму қарқынын басып озатын қарқын керек. XX ғасырдың соңғы ширегінде дамыған елдерде жалпы өнімнің жылдық өсу пайызы алғашқы энергетикалық ресурстарды тұтынудың өсу пайызымен қатар жүргізілді. Әлемнің барлық мемлекеттерінде энергияны тұтыну артып келеді. Әлемдік энергетика конференциясының болжамы бойынша, 2020 жылға қарай энергия тұтыну 75%-ға көтеріледі. Энергия тұтынудың өсу қарқынын қолданбалы жүйелік талдаудың халықаралық институты да зерттеген (Люксембург, Австрия). Жүргізілген зерттеулер барысында болашақтағы «жоғарғы» және «төменгі» энергияны тұтынудың екі негізгі сценарийі жасалды. Біріншісіне сәйкес, энергия шығындары жыл сай ын 2,7%-ға артса, онда екіншісі — 1,8%-ға артқан. Әрине, мұндай қарқындылықтың өзінде шамамен 100 жылда энергияны әлемдік тұтыну 10 есеге артады.
Белгілі ғалым-эколог Д. Брукс «физикалық әлем энергиясыз өмір сүруі мүмкін емес, олай болса, энергетикалық ағымдардың көлемі мен сипатының өзгеріссіз дамуын көз алдымызға елестете алмаймыз» деп жазған болатын.
Жылдам қарқынмен дамыған әлемдік экономика әлем елдерінің шаруашылық энергия қуаттылығын үздіксіз қамтамасыз ету, өндірісті автоматтандыру және механикаландыру үлесін жоғарылату үшін үлкен көлемдегі энергетикалық шығындарды талап етеді. Қазіргі демографиялық жарылыстың салдарынан халық саны 40-50 жылда екі есе ұлғайса, онда энергияны өндіру және тұтыну әрбір 12-15 жылда артып отырады. Халық пен энергетиканың осыңдай өсу қарқыны жағдайында энергиямен қамсыздандыру жан басына шаққандағы есеп бойынша да артып отырады. Қазіргі танда, адамзаттың энергия қажеттілігі негізгі энергия ресурстарының үш түрі есебінен қамтамасыз етіледі: органикалық отын, су және атом ядросы. Дегенмен, басымдық танытатын энергия көзі болып бұрынғыша қазып алынатын отын табылады. Су энергиясы мен атом энергиясын адамзат баласы электр энергиясына айналдырғаннан кейін барып қолданады. Сонымен бірге, органикалық отындағы энергияның елеулі саны жылу түрінде пайдаланылады да, тек бір бөлігі ғана электр энергиясына айналады. Дегенмен, осындай және басқа да жолмен органикалық отыннан энергияны шығару жағумен тікелей байланысты, олай болса, қоршаған ортаға жану барысында зиянды қоспалар шығарылады. Қазіргі таңда, отынды жағу есебінен энергия үлесінің 90%-ы өндіріледі. Осы жағдайда, өнеркәсібі дамыған елдерде мұнай және мұнай өнімдері транспорттық отын ретінде пайдаланылады. АҚШ-та мұнай елдің жалпы энергия балансының 44%-ын құрайды, ал электр энергиясын алу 3%-ды ғана, энергия баланстағы көмір үлесі — 22%-ды құрайды, ал электр энергиясын алудағы негізгі үлесі 52%. Әлемдік кеңістіктегі гидроресурстар электр энергиясының 5-6%-ын, атом энергиясы 17-18%-ын береді. Дәстүрлі энергия ресурстары — мұнай, газ, көмір таусылатын ресурстар болып табыла ды. Мамандардың есептеуі бойынша, жер бетіндегі барланған отын қорлары энергия тұтынудың қазіргі көлемі жағдайында 150 жылға, соның ішінде, мұнай — 35 жылға, табиғи газ — 50 жылға, көмір -425 жылға жетеді. Дегенмен, отынды өндіру көлеміне сұраныс пен баға саясаты тұрақты түрде ықпал етеді. Мұнайды тұтынудың төмендеуі 70-жылдардың ортасында энергетикалық дағдарысты туындатты, яғни мұндай жағдай отын қорының шектеулілігі және оны үнемді пайдалану қажеттілігін талап етті. Энергетикалық мәселелердің қалыптасуына энергия ресурстарын тұтыну және қорлардағы аймақтық айырмашылықтар әсіресе, дамыған және дамушы елдер арасында елеулі ықпал етті. Пайдалы қазбалар түріндегі отын кен орындары біркелкі орналаспаған. Ресейде әлемдік қордағы көмірдің 33%-ы, мұнайдың 20%-ға жуығы орналасқан. Мұнайдың 35%-ы және газдың 17%-ы Орта Шығыста, ал басым бөлігі Солтүстік Америкада орналасқан. Әлемде алғашқы энергияның ғаламдық бөлінуі біркелі таралмаған, яғни әлем халқының 4 бөлігі алғашқы энергияның S бөлігін пайдаланады. Дамыған елдерде жан басына шаққандағы энергия тұтыну Африка елдерінде Сахарадан Оңтүстікке қарай 80%-дан асып түседі. Энергетикалық мәселелердің қалыптасу себебі дамушы елдердегі өз энергия ресурстарына бақылау орнатумен тікелей байланысты. 1960 жылы әлемдік мұнай нарығында мұнайды өндіруші және тасымалдаушы елдер ұйымы құрылды (ОПЕК). 1973-1980 жылдар аралығында мұнайға деген әлемдік баға 5 есеге артты, ал бұл дамыған елдердің экономикасына елеулі ықпал етті. Қазіргі танда, ОПЕК елдерінің стратегиясы — өндіруді қолдау және XXI ғасырда әлемдік рыноктағы мұнайға баға орнатушы болу.
Энергетикалық мәселелерді шешудің ұзақ мерзімді стратегиясы — қолда бар өндіріс технологияларын энергия үнемдеу технологияларымен алмастыру. Мысалы, Жапония отын импортына тәуелді мемлекеттерге қарағанда, өз шаруашылығының энергия жұмсалуын 50%-ға төмендету арқылы әлемдік экономикадағы ресурс үнемдеуші көшбасшы мемлекет болып табылады. Энергетикалық мәселелерді шешудің маңызды бағыттарының бірі — әлемдік энергия балансының құрылымын өзгерту, оның орнына баламалы энергия көздерін пайдалану.
Өркениеттің дамуы барысында энергияның дәстүрлі көзінен жетілген жаңа түріне ауысу үдерісі үнемі жүріп отырды. 200 жыл бұрын энергия күші болып адамның бұлшық еттері мен жұмысшы мал күші табылса, ал ағаш пен шымтезек үйді жылыту және тамақ дайындауда қолданылған. Кейіннен, ағаш орнына көмір пайдаланыла бастады, яғни XX аяғында көмір ағаштың орнын толыққанды алмастырды. XX ғасырдың 20 жылдарында мұнай мен табиғи газ өзінің өзіндік құнының төмендігіне байланысты, энергия баланстың бұрынғы құрылымын өзгертті. Ал қазіргі таңда энергияның баламалы көздеріне басым назар аударылуда. Мұндай жағдай күрделі мәселені жоюға мүмкіндік береді.
Әлемнің бірқатар елдерінде энергияның қайта жаңартылатын көздерін пайдалануды теориялық жобалау мен практикалық өндіру жұмыстары тиімді жүзеге асырылуда. Америкалық ғалымдардың зерттеулеріне сәйкес, әлемнің кейбір аудандарында жел энергетикасын дамыту электр энергиясына деген 40% сұранысты қамтамасыз етер еді. Ғалымдардың бағалауы бойынша, АҚШ-тың жел энергиясы қазып алынған отынның ұлттық қорындағы энергия қуаттылығынан асып түседі. Египетте жел энергиясы қорлары Асуан ГЭС қуаттылығымен бірдей.
Мұнайдың жоғары құны дамушы елдерге қолайсыздық туындатуда. Сондықтан көптеген мемлекеттер отынның басқа түрлерін алу жолдарын қарастыруда. Мысалы, Бразилияда автокөлік отыны ретінде бензин мен спирт қосындысы пайдаланылады. Қант құрағынан арзан спирт алу елдің мұнайды импорттауға деген үлесін төмендетеді. Дамыған елдерде энергия мәселесі энергия ресурстардың жаңа аудандарын игеруді талап етуде. Энергетикалық құрылымның өзгерісі энергиямен жылу өндіру түріндегі соңғы нәтижеге бейімделеді.
Қолданылған әдебиеттер: Мұхажанова Н.А. Жаһандық экология: Оқу құралы. -Алматы: Экономика, 2011. — 172 бет.
Вконтакте
Мой мир
Жаңалықтар және қоғам, Саясат
Ғаламдық мәселе: азық-түлік проблемасы
әлемде азық-түлік проблемасы оған адамның пайда болуымен бір мезгілде пайда және оның адам ауқымдағы дамыту және ерекшеліктерімен өзгерді, жаһандық үшін ХХ ғасырдың екінші жартысында бұрап. кең мағынада азық-түлік мәселесіне үлкен жеке елдер мен әлемдегі, әдетте, азық-түлік өндірісі, алмасу, тарату және тұтыну жатады. тар мағынада, ол тамақтану өнімдерін, оның топтары мен түрлі әлеуметтік сыныптар қамтамасыз деп түсінген жөн.
Азық-түлік мәселесі Біздің кезімізде Бұл ең өзекті жаһандық проблемаларды, адамзат алдында тұрған өткір мәселелердің бірі болып табылады. Біздің қоғамда тойып тамақ жемеу және аштықпен күрес осы өмірлік мәселенің шешу ажырап мүмкін емес, сондай-ақ, кедейлікті жою ретінде, жаһандық сипатқа ие. Ол физикалық дене азып әкеледі аштық диеталар (кем дегенде 1000 ккал / күн), туралы, әлемде 850-ден астам миллион адам бар екенін бағаланады. Созылмалы асқа жарымай 1,5 млрд адам әсер етеді. 5 миллионнан астам бала аштықтың салдарынан жыл сайын көз жұмады. Халықаралық өлшем мәселесіне береді, оның шешімдер жеке елдердің күш-жігерін қол жеткізу мүмкін емес факт болып табылады.
ауыл шаруашылығы өндірісінің және әр түрлі елдерде, оның даму деңгейінің көлемі, ең алдымен, өсіп келе жатқан ірі қара мал мен түрлі дақылдарды өсіру үшін жарамды болуын түсіндіріледі жер ресурстарын және оларды тиімді пайдалану, климаттық жағдайлар және материалдық-техникалық базасы. ең өткір тамақ мәселесі азық-түлік импортына арналған кез келген елеулі қаражат арнау алмайтын кедей елдердің, бірқатар алдында тұрған. Аштық халық санының тез өсу мәселені қиындатуда. Бұл елдерде тұрғындарының саны әлем халқының ¾ және олар жаһандық өндірістің тек үштен бір тұтынады барлық арналған. Бұл бүкіл қайғылы нәрсе халықтың жан басына шаққандағы азық-түлік тұтыну алшақтық үнемі өсіп келеді, бұл.
халық саны өсуінің салдары арттыру урбанизация, ал көбейту жылдамдығы , өнеркәсіптік өндіріс қысқаруда егістік тудырады. Бұл егістік жер жолдарды, қалалар мен өндiрiстiк объектiлердiң салынуын қабылдамады табылатындығында. Сонымен қатар, ауыл шаруашылығына пайдалану үшiн жер салдарынан пестицидтерді, радионуклидтердің, мұнай өнімдерін, ауыр металдар ластануына жарамсыз болу, сондай-ақ олардың тұрақты емес жұмыс кезінде жел және су арқылы ақаба, тұздылығын, батпақтану немесе эрозия пайда болуы мүмкін.
жаһандық азық-түлік проблемасы — бұл азық-түлік ғана жетіспеушілігі емес. Ол сондай-ақ тығыз саяси, экономикалық және басқа да байланысты қоғамның салаларында, оның жұмысы, оның кемшіліктері бар. планетада аш адамдардың саны әсер Маңызды факт — бұл жеке мемлекет шеңберінде проблемасын шешу мүмкін еместігі ғой. Оның шешімі — аш елдердің бірлескен күш, тіпті шамадан тыс тұтыну және осы аурулардың туындайтын бар «күресу» мәжбүр тамақ өнімдерін өндіру көптігі, толған.
үлкен бөлігінде орын, азық-түлік проблемасы, дамушы елдердің, ол әлі күнге дейін осы елдердің саяси және әлеуметтік тұрақсыздық көзі болып табылады, ғана емес, өрлеуіне кедергі келтіретін. айтарлықтай өсуі ретінде аштыққа, кедейшілік ауқымын азайту суытпай ажырағысыз болып өмір сүру , білім беру, денсаулық сақтау, мәдени даму және басқалар: адамдар өз өмірін басқа да салаларда нұқсан келтірмей азық-түлік сатып алуға болады, онда жағдай жасайды.
Азық-түлік мәселесі — мәселені шешуге. Қазіргі заманғы ғылым және т.б., топырақ құнарлылығын арттыру арқылы азық-түлік өндірісін арттыру үшін үлкен әлеуетке, (мал шаруашылығымен және ауыл шаруашылығында) өсімдік шаруашылығы және генетика жетістіктерін пайдалану, биологиялық теңіздердің ресурстары мен мұхиттар пайдалану, бар
Слайд 1Қарашаның он үші
Сынып жұмысы
Азық — түлік дүкені
Слайд 2Керкеті сөздер: азық-түлік,нан,
қант, сатушы, сатып алушы, төледі.
Слайд 3Сөздік жұмысы
сатушы — продавец
сатып алушы — покупатель
Слайд 4Сәлеметсіз бе!
Сәлеметсіз бе!
Нан қанша тұрады?
Нанның бағасы … теңге.
Май қанша тұрады?
Бір
килограмм май … теңге тұрады?
Сүттің бір литрі қанша?
Сүттің бір литрі
… теңге тұрады?
Маған бір нан, екі килограмм май, екі литр сүт беріңізші.
Барлығы … теңге болады.
Рақмет. Сау болыңыз.
Сау болыңыз.
2 — жаттығу.
Слайд 55-жаттығу. Жақша ішіндегі жалғаулардың тиістісін жалғап жаз.
Шұжық …(-ты,- ні), нан
…(-да,-те), тауар … (-мен,-бен), дүкен …(-ның, — нің),май…
(-ға, -қа), алма
…(-нан,
-дан), киім…(-ні,-ді), айран…(-на,-да), сүт … (-бен, -пен).
Слайд 66 – жаттығу. Суретте берілгендерді үлгі бойынша топтап жаз.
Үлгі: Азық
түліктер: …
Киімдер: …
Слайд 8Үйге тапсырма
4 -жаттығу.
(134 — бет)
Слайд 9
5 4
3
5
5
ОҚУШЫЛАРДЫ БАҒАЛАУ
Кеме? гер деп – тек? з ісінен л? ззат алатын,? иынды?? а? арамастан ж? мыс істейтін адамды айтады. Б? л а? ын? а кедергі ?? рса?, ол? зен болып б? ріні? тал? аны? шы? арып шайып кетеді.
( Стендаль )
1991 жыл 16 желто? сан…? аза? елі? зіні? а? са? ан т? уелсіздігін алды. Б? л жылы хабар? алы? халы? ты? ж? регіне? міт отын жа? ты. Осы с? тте бейбітшілік, еркін? мірге апаратын есік ашылды.? аза? елі? ара?? ыны? т? манынан к? з аш? андай болды. И?, б? л ба? ытты к? н? р адамны? к? кейінде са? тал? ан.? аза? елі енді? аза? стан деп аталды, мемлекеттік тіл- жойылудан ?? тыл? ан? аза? тілі, р? міздеріміз – желбіреген к? гілдір ту, жылтыра? ан елта? ба, б? кіл жерге н? рын шаш? ан? н? ран ж? не елімізді? за? дар жина? ы – Конституция. Е? бастысы? аза? станны? т? т? асы – осыны? б? рін? йымдастыр? ан Н? рс? лтан? біш? лы Назарбаевті?? олында. Елімізді жа? а жол? а ба? ытта? ан? лы т? л? а.
Оцени ответ
Подборка по базе: задание 1 эссе земская реформа 1864.docx, анлс эссе.docx, Задание 2 Идрисова Эссе.docx, литература эссе Пастернак.docx, МП эссе.docx, ПРОСТО ЭССЕ.docx, Тайм-менеджмент.Поиск резервов времени эссе.docx, Темы эссе Физкультура.pdf, Жавлиев Эссе.docx, требование к эссе.docx
`(сырты)Білім беру және «Қазақстанның педагогикалық академиясы» корпоративтік қорының ғылыми қауымдастығы
ҚАЗАҚ ТІЛІНЕН ЭССЕ ЖАЗУДЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне арналған қосымша оқу-әдістемелік құрал
Шымкент 2016 (Мұқабасы)
(ішкі беті)
Өз ойын жазбаша түрде жеткізу және өз бетімен шығармашылық ойлау дағдыларын дамыту мен жазылымның табиғатын түсініп жазуға, түсінгенін сараптай алуға, білімін таразылай алуға көп септігін тигізеді.
Кітап қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдеріне, жас мамандарға, оқушыларға арналған.
«Эссе жазып үйренейік» курсының бағдарламасы
- Эссе деген не?
- Эссенің басқа жазба жанрлардан айрмашылығы
- Эссе жазуға қойылатын талаптар
- Эссе жазу үшін нені меңгеру керек?
- Қазақ тілінің орфографиясы
- Тыныс белгілерді дұрыс қойып үйренейік
- Сөз өнері- жазу үшін қажетті асыл өнер
- Практикалық сабақ
- Эссені тексеру мен бағалау
- Қазіргі эссе үлгілері
Эссе жазуға көмек
Эссе жанры қазіргі заманда барлық мамандықтағы адамдар үшін негізгі іскерлік қарым –қатынас жасаудың, табысқа қол жеткізу үшін өз жаңалығын жүзеге асырудың, басқа адамдардың ой-пікіріне көзқарасын білдіру үшін ең негізгі жазу түрі болып қалыптасып отыр. Қазіргі мектеп оқушысы- келешек маман, ол қандай салада болсын өзінің шешімі мен тұжырымын сауатты бере алатын, ауызша да, жазбаша да талаптарға әрі уақытқа сай ойын толғай алатын маман болуы тиіс. Мектеп мұғалімдеріне ұсынылып отырған бұл көмекші құрал сондай өткір мәселені шешуге көмек болады. ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша әлемдегі ең сауатты адам берілген тақырыпқа 500 сөзден астам көлемде өз ойын әдеби тілмен бере білген адам болып табылады. Сол себепті болашақ маман мектеп қабырғасында эссе жазуға қалыптасып, қай мамандық иесі болса да тұжырым жасай алатын тұлға болуы керек. Қазіргі кезде барлық бағытта эссе жазылып жүр.Сондай эссе жазушыларға көмек ретінде ұсынылып отырған жұмыстың нәтижесі — алғашқы жылдардан қалалық байқаулардан алған жүлделеріміз.
Эссе дегеніміз (фр. тіл. essai -тәжірбие, лат.т. exagium – құрау ) – философиялық, әдеби, тарихи, публицистикалық, әлеуметтанулық, саяси және тағы басқа саладағы ғылыми емес, автордың жеке көзқарасын білдіретін прозалық мәтін. Жанр ретінде енгізген 1580 ж. Мишель Монтень болатын, ал «эссе» сөзін бірінші рет қолданып, осы жанрда 1597 жылы Френсис Бэкон кітаптарын жазып шығарды.
Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде эссеге: «Эссе – бір нәрсенің әсерінен болатын толғаныстан туған шағын әдеби шығарма» деген анықтама берілген.
Классикалық эссе – бұл еркін тақырыпқа жазылған, көркемдік қиялдан азат қысқа көлемді шығарма. Эссенің мақсаты – әртүрлі тезистер, дәлелдер келтіре отырып, берілген тақырыпты ашу. Онда нақты айғақтар беріліп, мысал келтіріледі.Эссе — жеке әсер етуді және нақты сылтау бойынша пікір ойды білдіретін кішкене көлем мен еркін композицияның шығармасы. Эссе екіге бөлінеді: 1) субъективті; негізгі мақсаты – авторды жан жақты ашу, таныту. 2) объективті; негізгі мақсаты – белгілі бір ғылыми тақырып бойынша автордың көзқарасын ашу, таныту. Бұдан басқа
Эссенің классификациялары.
Мазмұны жағынан эссе келесідей болады:
- философиялық,
- әдеби- сындық,
- тарихи,
- көркемдік,
- көркемдік-публистикалық
- рухани-имандылық және т.б.
Қалыптары бойынша эссе келесідей болады:
- пікірсараптық,
- лирикалық миниатюрлық,
- ескертпелер,
- күнделіктен жазбалар,
- хаттар және басқа.
Эссе бөлінеді:
- сипаттамалық,
- баяндамалық,
- рефлексивтік,
- сындық,
- талдаулық және басқа.
Қолданылуына қарай: әдеби жанрда, білімді бақылау әдісі ретінде, батыс елдерінде ЖОО-ға түсуде талап етіледі. Жазылу көлемі:
5-сынып 70 -80 сөз
6-сынып 80-90 сөз
7-сынып 90 — 100 сөз
8-сынып 100 – 150 сөз
9-сынып 150- 200 сөз
10-сынып 200- 300 сөз
11-сынып 300 -400 сөз
ЖОО –дағы студент 500 сөз немесе 1-2 беттен 20 бетке дейін.
Мінсіз эссе жазудың дайын ережесі жоқ және болмайды да, бірақ эссе жазу дағдыларын жүзеге асыруға көмектесетін ережелер мен нұсқаулар бар.
Ең алдымен өзіңнің хабарлайтын, жазатын, ой толғайтын, талқылайтын нәрсең туралы анық білуің керек. Сондай-ақ, эссе жазуға итермелеген не нәрсе, эссені кім оқитынын түсіну өте маңызды. Оқырманның назарын өзіңе аудартатын, мүмкін болса қарсы жауап реакциясын тудыратындай өз ойыңды, сезіміңді, көңіл-күйіңді жеткізу үшін мәнерлі, мазмұнды, күшті сөздерді дұрыс таңдай білу керек. Эссе жазатын адам үшін ең маңызды қасиет – тілді еркін меңгеруі, басқалардың сезіміне әсер ететіндей дәл, анық бейнелі етіп сабақтастыра жаза білу.
Эссе жазу кезеңдері: Проблеманы анықтау -ойлану–жоспарлау –жазу–тексеру
ЭССЕ жазу барысында қатаң сақталынуы тиіс ТАЛАПТАР:
• Жеке көзқарастың көрінісі;
• Деректі дәйектер (аргументтер);
• Теоретикалық негіздеме;
• Терминдерді қолдану;
• Цитаталарды келтіру;
• Әртүрлі көзқарастарды мысалға алу;
• Логикалық заңдылықтың сақталынуы;
• Салыстыру және қорытындылау әдістерін қолдану;
• Сауаттылық (пункт., орфогр.);
Жиі кездесетін қателіктер:
1. Проблема ашылмайды;
2. Автордың жеке ұстанымы көрінбейді;
3. Теоретикалық негіздемесі жоқ;
4. Терминдерді орынсыз, сауатсыз қолдану;
5. Тым қарапайым өмірдің мысалдары көп;
6. Ауызекі сөздер, диалект, слэнг, жаргон сөздер;
7. Келтірілген мысалдар автор ұстанымына қайшы;
8. Қорытындылау, түйін шығару деген жоқ;
9. Логиканың болмауы.
Эссе жазуға қалай дайындалу керек?
Эссе жазуға кіріспес бұрын ең алдымен мына сұрақтарға жауап беру керек сияқты: «Мен неге және не үшін жазып отырмын?», «Менің жұмысымды кім оқиды?», «Мен қандай идеяларды айтқым келеді?», «Маңызды ақпаратты мен қай жерден іздеп таба аламын?», «Мен оқырмандардан қандай пікірлер мен іс-әрекеттерді күтемін?»
Эссе жазудың нақты мақсаты қандай?
Ол:
-Белгілі мәселе бойынша өз пікірін айту және дәлелдеу;
-Сұрақ бойынша өзінің түсінігін, ойын айту;
-Оқырмандарды ақпараттандыру;
-Мәселені талқылау және шындықты табуға тырысу;
-Өзінің және оқырманның көңілін толтыру, рақатқа бөлеу;
-Көңіл-күйіңді білдіру және оқырман көңілін аудару, эмоция туғызу;
-Іс-әрекетке түрткі болу.
Сіз өзіңіздің эссеңіздің қандай нәтиже көрсететінін білгіңіз келе ме? Мұны тексерудің бірнеше жолдары бар: мәтінді дауыстап оқу, өз жазғаныңызға оқырманның көзқарасымен қарауға тырысу,ең соңында адамдардың пікірін білу.
Әр уақытта адам өзінің сөзімен құнды екенін естен шығармау керек. Мақсат нәтижеге жету құралдарын анықтайды. Автор нәтиже шығатындай жағдайға дейінгі көлемде жазуы тиіс. Адам өзінің алдына қойған мақсатын білсе және өзінің жазба еңбектерін осы тұрғыдан қарастырса, мәтін түсінікті және айқын болады.
Болашақ оқырмандардан құралған топтардың жалпы ерекшеліктерін, сондай-ақ олардың құндылығы мен эссенің тақырыбына деген өз көзқарастарын анықтауға тырысу керек.
Бұл тәсіл оқырмандарға ақпаратты қалай қызықты етіп беруге, оны түсінікті, нақты, дәлелді түрде қалай баяндауға және қойылған мақсатқа сәйкес оқырмандарға қалай ықпал жасауға болатынын анықтауға көмектеседі.
Қандай ақпаратты хабарлап, қандай идеяны айтқыңыз келетінін айқындай отырып, өзіңізге эссе тақырыбының маңыздылығына баса назар аударуға көмектесе аласыз.
Сіздің ойларыңыз, сезіміңіз, көзқарасыңыз және ұсыныстарыңыз аналогия, ассоциация, болжау, пікір, пайымдау, дәлел және т.б. түрінде берілуі мүмкін. Кейбір идеялар ерекше дәлелдемелерді қажет етпейді, ал кейбіреулері дәлелсіз және деректерсіз болады. Сондай-ақ, тақырыпты зерттеу барысында автор өзінің хабарлауына енгізгісі келетін жаңа идеялар мен жаңа ойлар туындауы мүмкін. Эссе мазмұнын құрайтын автор ұстанымының негізіне автордың жеке әсері, толғанысы жатуы мүмкін бола тұра, эссе авторына (әсіресе жаңа бастаған) қосымша ақпараттар артықтық етпейді. Эссенің тақырыбы қажет материалды қайдан іздеуге көмектеседі. Бұл кітапхана, интернет ресурс-тары, сөздіктер, анықтамалықтар, қайта оқып шығуды қажет ететін бұрын оқылған кітаптар болуы мүмкін. Сондай-ақ жаныңдағы адамдардан алынған ақпараттар да қажет.
Келесі кезең – дайындық: ақпараттарды жинақтау, тезистерді құрастыру, жұмыстың құрылымын, баяндау тәсілін анықтау.
Ақпараттарды жинақтау көп уақытты алады: деректерді тексеру керек, өнімді идеялармен істеп жатқаныңызға көз жеткізуіңіз керек, бар материалдарды ретімен қойып, қайта саралап, қарап шығу керек. Кейбір мәліметтерді алып тастап, басқаларын кеңейтуге тура келеді, қандай жағдайда да не жинай алғаныңызды жүйелеп жазу керек.
Тезистер жұмыста ұсынылатын ақпараттарты жүйелеуге, идеялардың арасындағы сәйкестіктер мен сабақтастықты анықтауға көмектеседі. Ең жақсысы эссе жазуда көздеген мақсатқа жетуге көмектесетін маңызды ақпараттың өзін таңдаудан бастаған дұрыс. Содан соң, онда басқа да маңыздырақ ақпараттар алынады.
Қорытындыға тілдік клише:
• Осылайша, жоғары баяндалғандар негізінде қорытынды жасауға болады …
• Қорыта отырып, айтқым келеді …
• Жоғары баяндалғандар негізі келесіге тіркеледі …
• оқылған мәтіннің негізінде тұжырым жасауға болады…
• Айтылғандарды қортыа отырып, айтуға болады … Бұдан … шығады
• Мен мәтін нің авторына шынымен ризашыцлығымды білдіремін, өйткені ол мені … ойландырып тастады
• Бұл мәтін мен тағы да … екеніне сендірді
• Қортындыда мен автордың тырысқаны бекер кетпегенін айтамын, олар менің ішкі дүниемді мәселелерді жақсы түсінуге үйретті.
• Бұл мәтін мәселеге терең үңілуге, біздің өміріміздегі маңызды нәрселерді қайта бағалауға үйретті
Ақырында эссе жазу барысында қажет болатын бірнеше кеңестер береміз: 1. Мәтіннің жанрын анықтауда сақ болыңыз: оны әңгіме немес статья деп атауға асықпаңыз, өйткені сіз қате жіберіп алуыңыз мүмкін. Мәтін, фрагмент, үзінді сөздерін қолданған дұрыс.
2. Егер сіз авторлық неологизмді қолдансаңыз, оны міндетті түрде тырнақшаға алыңыз, әйтпесе мәтінде бұл сөз грамматикалыө қате болып есептелінеді.
3. Этикалық нормалады сақтаңыз: дөрекі, балағат сөздерді қолданбаңыз
Эссені келесі жоспармен жазу керек:
● Қарастырылатын мәселемен байланысты берілген мәтіннен цитата
Өмірлік тәжірбиені қолдана отырып:
• Менің қарапайым өмірлік тәжірбиеме қарамай, осыған ұқсас жағдайды есіме түсіремін (менің досым, сыныптасым, жерлесім) …
● автор өмірбаянының, көзқарастарының,сенім-нанымының деректеріне көз салу
II. Мәселені тұжырымдау:
Мәтінде «мәселе» сөзі (немесе «сұрақ») міндетті түрде айтылуы керек.
Сондай-ақ келесі тілдік клишелерді қолдануға болады:
| Мақұлдау | Бейтарап ұстаным (деректер констатациясы ) | Айыптау, мінеу |
| Автор таңданады…;
ұтылады…, сұқтанады…, бізбен бірге қызықтауға шақырады…, болып жатқандарға қызықтай бақылап отырады.., мейірімді дос және ақылды кеңесші ретінде, автор бізбен бірге әңгімелеседі |
Автор… туралы ойлайды,
Оқырманды диалогқа …шақырады, Өз ойларымен бөліседі, Оқырман алдына маңызды көкейкесті мәселені қояды, Өмірлік күрделі (философиялық) ұғымдарды түсіндіруге |
Автор.. . туралы жүрегі езіле отырып жазады
…туралы қинала отырып айтады; Авторың … наразылығын тудырады; Автор… келісе алмайды, Ащы мысқылмен …. туралы жазады ; Өзінің …эмоциональдық, автор қобалжыған ойларын мазасызқорытындымен жазады |
Эссенің құрылымы және жоспары
Эссенің құрылымы оған талап етілетіндермен анықталады:
- Эссенің авторының ойы қысқаша тезистер қалыпындағы мәселелер бойынша баяндалады.
- Ой дәлелдермен бекітілуі керек — сондықтан да тезистен кейін дәлелдер беріледі. Мысль должна быть подкреплена доказательствами — поэтому за тезисом следуют аргументы
Дәлелдер — бұл фактілер, қоғамдық өмірдің, оқиғалардың, өмірлік жағдайлардың және өмірлік тәжірбиенің, ғылыми дәлелдеулердің, ғалымдардың пікірлерге бағыттамалардың құбылысы. Әр тезистің пайдасына екі дәлел келтіргеніміз жөн: бір дәлел нанымсыздау болады, үш дәлел жанр түрінде орындалып, қысқаша және образдауға бейімделген баяндаманы күрделендіріп жібереді. Осылайша эссе дөңгеленген құрылымға айналады (тезистер мен дәлелдердің саны тақырыпқа, таңдап алынған жоспарға, ойдың қисынды дамуына байланысты):
- кіріспе
- тезис, дәлелдер
- тезис, дәлелдер
- қорытынды.
Тезистерді мағыналы әңгімеге қалай айналдыруға болады?
Жүйелі ақпарат,идеяларды нақтылайтын деректер болып, автор оларды қандай реттілікпен ұсынатынын білсе, сонымен қатар өзінің хабарламасымен қандай нәтижеге жеткісі келетінін көре білсе – тезистерді ойды мағыналы баяндауға айналдыру қажет.
Көп жағдайда ауызша және жазбаша хабарламалар үш негізгі композициялық бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды.
Оқырманды қызықтыру үшін кіріспе бөлім жанды, нақты, күшті және мінсіз (өзіндік) болуы керек. Онда оқырманға үндеу, афоризм, жалпы ой, жеке тәжірибеге сілтеме, аналогия, ассоциация, тұжырым, сұрақ, жеңіл ескертп т.б. болуы мүмкін. Кіріспе мен негізгі бөлім арасындағы қатынас сақталуы керек. Егерде эссенің жалпы көлемі 500 сөз болса, кіріспеге 50 сөз алу ұсынылады.
Негізгі бөлім тақырыптың бірізді баяндалуы болып табылады, жазылған мәселе бойынша ұсыныстар мен көзқарастарды бейнелі түрде жеткізеді, жазбаша хабарландырудың мақсаты мен бағытына сілтейтін ой желісін құрайды, дәлелдемелері мен сілтемелері бар, идеяны дәлелдемелер мен нақты мысалдар арқылы нақтылайды. Мұнда әртүрлі айқындау құралдары қолданылады.
Қорытынды бөлімде әдеттегідей қорытынды жасалады, жазылған мәселе мәні мен мазмұнын күшейтеді, автордың ойымен сәйкес келетін көңіл-күй мен сезімді анықтайды.
Ал, баяндау тәсіліне келетін болсақ (дедуктивті-жалпыдан жекеге немесе индуктивті-керісінше), эссенің тақырыбын қандай тәсілмен ашқан жақсы және қалай баяндау керек екендігін автор ғана анықтай алады. Бұл арқылы жұмыстың шығармашылық, өзіндік сипаты анықталады.
Қайта қарап шығу дегеніміз, хабарламаны сапасы мен нәтижесі тұрғысынан мәтінді редакциялау: ойдың айқындылығы, түсініктілігі, яғни мағыналық байланыстылығы, бірізділігі, сауаттылығы және стильдің дұрыстығын айқындау, қайта қарау нәтижесінде екінші нұсқаның қажеттілігі туындайды. Екінші нұсқа бойынша жұмыс өте үлкен бөліктерден басталып, кішкентай бөліктерге дейін жалғасады: абзацтан сөйлемге дейін, сөйлемдерден сөзге дейін талданады, сараланады. Баян-аудың жатықтығына, ойдың логикалық сабақтастығына, байланысына назар аудару керек.
Түзету сатысында мәтін рәсімделіп, сауаттылығы, сөздердің байланысы, тыныс белгісі, стилистикасына жете көңіл бөлінеді.
Мәтіннің шебер өңделуі соңына дейін жалғасады. Жаргон және қазіргі заманға сай сөздерді орынды қолдану керек, әйтпесе олар коммуникативті кедергі туғызуы мүмкін. Мәтінде «жағымсыз» сөздердің пайда болмауын бақылап отыру артықтық етпейді. Әсіресе, көп мағыналы сөздерді пайдалану барысында мұқият болуы керек: мағыналық реңкті араластыру түсіндіруді қиындатады.
Сіз өзіңіздің эссеңіздің қандай нәтиже көрсететінін білгіңіз келе ме? Мұны тексерудің бірнеше жолдары бар: мәтінді дауыстап оқу, өз жазғаныңызға оқырманның көзқарасымен қарауға тырысу,ең соңында адамдардың пікірін білу.
Әр уақытта адам өзінің сөзімен құнды екенін естен шығармау керек.
Эссе үлгілері
Ұстаздық еткен жалықпас
Жоспар:
І Кіріспе
Ұстаз –адам жанына білім дәнін себуші
ІІ Негізгі бөлім
1) Адам тәрбиелеу – ұлы міндет
2) Жүрегімнің қалауы – ұстаздық
ІІІ Қорытынды
Ұстаздық еткен жалықпас,Үйретуден балаға
«Мұғалім өн бойына, өз ісіне, шәкіртіне деген
сүйіспеншілікті жинақтаса ғана ол — нағыз ұстаз»
Л. Н. Толстой
Ұстаз! Осынау сөзде қаншама мән-мағына жатыр десеңізші! Ұлағатты ой иелері де, арман оты жүрегінде алаулаған жеткіншектер де, парасатты қоғам қайраткерлері де бір адамға қарыздар. Ол – Ұстаз! Алғаш «Әліппенің» бетін ашып, әріп танытқан, өмірдің қыр-сырын білуге, сан қилы құбылыстарды терең түсінуге мұрындық болып, жан дүниеңе нұрлы шуақ түсіріп, адамгершілікке баулыған мұғалімнің бейнесі көңіл төрінен орын алады ғой. Ұстаз да диқан сияқты. Ол әр адамның жанына білім дәнін себеді. Әр шәкіртін аялап өсіріп, өмір атты шексіз ғаламға топшысын қатайтып ұшырады. Дәлірек айтсақ, адамды өмір сүре білуге тәрбиелейді. Сол үшін бойындағы асыл қасиеттерін шәкірттеріне сіңіріп, тер төгеді.
Ғалым да, шахтер де бас иетін,
Ұстазым, бар сенің қасиетің.
Білім берген, ой берген, ақыл берген,
Көз алдымнан кетпейді асыл бейнең.
Әрбір тұлға өмірінде үлкен тәрбие мен таусылмас білім ошағын санасына ұялатқан ұстазын мәңгілік есінде сақтайды. Нағыз мұғалім, міне –осы, өйткені әрбір мемлекеттің өсіп өркендеуінің, бәсекеге қабілетті болуының ең басты ошағы – ұстаз берген білімде. Сондықтан да дамудың ең биік көкжиегінен көрінгісі келген кез келген мемлекет, ең алдымен, білім беру саласын дұрыс жолға қойып, сапасын көтеруді мақсат етеді. Ендеше осындай бәсекеге қабілетті, рухы биік ұрпақ тәрбиелеу жаңа формация мұғалімінің еншісіне тиері анық. Жаһандану заманында ұлттық бәсекеге қабілетті болудың көрсеткіші білім деңгейімен өлшенеді. Сондықтан әлемдік білім кеңістігіне кірігіп, білім беру жүйесін халықаралық биікке көтеру кезек күттірмейтін өзекті мәселе. Бұл мәселені шешудің кілті ұстаз қолында деп білемін, себебі ұстаз елдің ертеңгі тізгінін ұстайтын ұрпақ тәрбиелейді. Адам тәрбиелеу – ұлы міндет. Ол міндетті атқарушы – ұстаз.
Ұстаздың негізгі құралы – сабақ. Сабақ скрипка аспабы секілді: онымен жай гаммаларды ойнауға немесе Паганинише саусақ ұшын сымға жеңіл тигізіп, одан ғажайып үн шығаруға да болады. Әрбір сабағы ғажайып әуенге толы нағыз ұстаз болу – кімнің де болса арманы. Менің түсінігімдегі ұстаз – рухы таза, ой-өрісі биік, ұлты мен Отанының болашағы үшін тер төгіп, шыдамдылық пен табандылықтың үлгісін көрсетуші, өз бойындағы асыл қасиеттері мен білімін болашақ ұрпақтың бақыты мен кәдесіне жаратып, қоғамды өрге өркендетуші, жаңашылдықтың бастаушысы, жүрегі жылы, көңілі дарқан адам.Ұстаздан дәріс алмаған адам қазір жер бетінде жоқ десе де болар. Бұл мамандық содан да киелі. Жан Жак Руссоның «Ұстаз болу – өз уақытыңды аямау, басқаның бақытын аялау» деген нақыл сөзі жаныма өте жақын.Ұстаз білгенін үйретуші ғана емес, тұла бойы тұнған өнеге, ақ тілеулі ана тәрізді барлық адамның бойынан жақсылық іздейтін ізгі ниет иесі. Шәкірті өзінен озған ұстаз – еңбегі ақталған ұстаз, өйткені өмірдің заңы даму, ілгерілеу, озу. Өзінен озған шәкірт тәрбиелейтін шебер ұстаз үздіксіз ізденісте болып, қоғам сұранысына сай білімді, шығармашыл, өзін-өзі дамытып, жетілдіре алатын болуы қажет деп ойлаймын. Мұхаммет Мұстафа (c.a.у) бір хадисінде: «Маған бір әріп үйреткеннің 40 жыл құлы боламын», — депті. Өзім оқытушы болсам да, мені оқытқан мұғалімдерімнің алдында әрқашан басымды иемін. Осындай дәрежеге жетуіме олардың қосқан үлесі ұшан-теңіз деп білемін.
Қазір өзім де қазақ тілі пәнінің оқытушысымын. Мен ұстаздықтың ауыр жүгін арқалауды өз жүрегімнің қалауымен таңдадым. Студенттік шағымнан бастап менің намысымды қозғайтын бір өзекті мәселе қазақ тілі мәселесі еді. Сол себепті «өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету жолында өз үлесімді міндетті түрде қосуым керекпін» деген оймен осы мамандықты таңдаған едім. Әрине, өкінішті жайттар да болған еді,дегенмен «бейнет түбі-зейнет» демекші осы бағыттағы үйренем деген студенттеріммен бірге жеткен жетістіктеріміз қуантып, әрі осы бағытта жұмыс істеуге өз басымды жігерлендіреді. Студенттерімнен алғыс естіген уақытта менен бақытты адам болмайтын тәрізді. Сол кезде өз басым мұғалімдік жолын таңдағаныма қуанамын. Әрине, егемен мемлекеттің мемлекеттік тілі болмайынша, ол мемлекеттің болуы мүмкін емес. Сол себепті қазіргі уақытта тіл үйрету мәселесі қазақ мектебі үшін де, орыс мектебі үшін де ерекше орында тұр.
Маман ұстаз ретіндегі негізгі ұстанымым – студентті тұлға деп тану, оның пікірімен санасу, кішкентай қуанышын, табысын бағалай білу. Ұстаздық қызметте, шәкірттермен қарым-қатынаста ізгі ниеттілік, кішіпейілділік және мәдениеттілік бірінші кезекте тұру керектігіне көзім жетті. Қытай философының «Маған жай айтсаң, ұмытамын, көрсетсең,есімде сақтаймын, ал өзімді іс-әрекетке қатыстырсаң, үйренемін» деген даналығы білім алушының білімге ықыласын аттыруда ақпараттық-коммуникативтік технологияларды пайдалана отырып, өзіндік ізденіс жүргізуді практикада жүзеге асырудың маңызды екендігін көрсетеді.Сапалы білім негізі – жан-жақты ақпараттық материалдарды, көрнекі құралдар мен ұтымды технологияларды, тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, білім алушыға ешбір кітаптан таба алмайтын білім беру, өйткені тек оқулықтағы білімді жеткізуші мұғалімнің құны жоқ деп ойлаймын. Оқулықтағыны студент өзі де оқып алады.Сондықтан бүгін білім берудің сапалы болуы үшін: біріншіден, ұстаздың жан-жақты академиялық білімінің болуы, екіншіден, мұғалімнің өз мамандығына деген шынайы сүйіспеншілігінің және ешқандай дипломмен бірге берілмейтін шығармашылық қабілеті, балаға деген кіршіксіз адамгершілік қасиеттері болуы шарт. Мен қазір біздің елімізде қалыптасқан мұғалімдік мамандыққа мектепте негізінен орташа оқыған білім алушыларды қабылдап, олардан орташа маман дайындап, оларды білім ұяларына жіберетін құрсаудың бұзылып, ұстаз мамандығы ең жоғары еңбекақы төленетін үздік мамандыққа айналса деп армандаймын. Өйткені жаңа ғасырда ғылымның, техниканың, өндірістің қарқындап өсуі білім берудің барлық жүйесін жүйелі дамытуды талап етіп отыр, жаңа мүмкіндіктерге жол ашу үшін іргелі өзгерістер керек. ХХІ ғасыр – білімділер ғасыры. Ендеше бізге ой өрісі жоғары, зерделі, жан-жақты дамыған, парасатты ұрпақ керек екенін бір сәтте естен шығармағанымыз жөн.
Шәкірт қабілетін жан-жақты дамытып, шығармашылығын, ізденімпаздығын, ұштай білу үшін ұстаз өзі шығармашыл тұлға болуы тиіс. Шығармашылық әлеуеті дамыған мұғалім өз кәсібін жете меңгеріп қана қоймай, өзін-өзі жан-жақты дамытуға қол жеткізеді. Нәтижесінде мұғалім кәсіби құзыреттілікке қол жеткізеді. Мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі бүгінгі ғасыр талабына сай белгілі бір нәтижеге бағытталған білім берудің негізі болмақ. Бүгінгі заман мұғалімі қазіргі қоғамдық-әлеуметтік талаптарға жауап беретін, жан-жақты білімді жаңашыл ойлау дағдысын меңгерген, оқушы білімінің дамуын ұйымдастыра алатын икемді тұлға болуы керек. Ол үшін мұғалім оқыту мен тәрбиенің тиімді жолдарын іздестіріп, өз ісінің қас шебері болуы міндетті.
Қорыта айтқанда, әрбір оқытушы хакім Абайдың «Ақырын жүріп анық бас, Еңбегің кетпес далаға.Ұстаздық еткен жалықпас,Үйретуден балаға» деген қасиетті қағидасын әрдайым жүрегінің түкпірінде ұстайтын ұстанымы етіп алса, өз мамандығының нағыз шебері болары хақ.